بناهای تاریخی تهران(2)
خانه مستوفی الممالک:
آدرس : ضلع جنوب‌غربی چهارراه گلوبندك
پدر نیمه دوم قرن سیزدهم، ناصرالدین شاه قاجار مهم‌ترین حامی و بانی ساخت بناهای مختلف در تهران بود، به طوری‌كه در خلال سلطنت طولانی و نسبتاً آرام او، باروی هشت ضلعی جدیدی با 12 دروازه و یك میدان مركزی با شكوه به نام میدان توپ‌خانه برای شهر گسترش یافته تهران ساخته شد.
یكی از بناهای این دوره (ناصری)، خانه مستوفی‌الممالك، واقع در داخل حصار غربی است كه از جهات مختلف جای تأمل دارد. عمارت مستوفی‌الممالك متعلق به اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، یعنی حدود 110 سال پیش، با سبك و سیاق خاص معماری آن دوره، كه ویژگی آن استفاده از عناصر و بن‌مایه‌های اروپایی است، ساخته شده‌است.
این بنا خانه یكی از اصیل ترین رجال دوران قاجار و پهلوی، یعنی میرزا حسن خان مستوفی‌الممالك، فرزند میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالك، است كه در قسمت‌هایی تحت عناوین شجره‌نامه، زندگی‌نامه و مشاغل و مناصب حكومتی، به آن‌ها اشاره شده‌است.
خانه مستوفی در 1311 ق، یعنی هنگامی كه میرزا حسن خان مستوفی‌الممالك 19 سال بیش‌تر نداشت، ساخته شده است. با توجه به این‌كه محمدتقی‌خان ریاست بنّا خانه و منصب معمار باشی‌گری را در طول مدت سلطنت ناصرالدین شاه عهده‌دار بود تا بر احداث بناهای ساخته شده توسط درباریان نظارت كند، و با توجه به این‌كه ساختن اغلب بناهای درباریان را در محله سنگلج به وی نسبت داده‌اند، به احتمال زیاد، وی را می‌توان معمار یا ناظر ساخت بناهای مستوفی‌الممالك دانست.
این خانه دارای مشخصات خاص بناهای مسكونی دوره قاجار است و ورودی آن در بخش شرقی بنا است كه با چند پله به حیاط متصل می‌شود. دور تا دور بنا را حیاط احاطه كرده است.
این عمارت از جهت این‌كه خانه مسكونی یكی از سران مشروطه و رجال نامی تاریخ معاصر ایران است و با توجهبه این كه نمونه‌ای كم نظیر و كامل از بناهای مسكونی دوره قاجاریه بوده و نیز به جهت موقعیت محلی آن، یعنی واقع شدن در محله سنگلج، از دیدگاه سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، تاریخی، هنری، معماری و ... قابل بحث و بررسی است. بنای مستوفی از شمال با كوچه مستوفی، از شرق با كوچه چال حصار و از غرب و جنوب با اماكن مسكونی هم‌جوار است. زمین ملك به طول 57 متر و دو عرض 29 متر و 33 متر است و انتهای كوچه چال حصار قرار گرفته است.
ابعاد بنا نیز در حدود 24/5 در 19/5 متر و ورودی بنا هم در حدود دو متر از سطح كوچه پائین‌تر است.
نمای شرقی دارای دو پنجره بزرگ در طبقه اول، در چوبی دو لنگه (ورودی اصلی بنا) و سه پنجره مربع شكل كوچك جهت نورگیر زیرزمین است.
نمای شمالی دارای چهار ستون مدوّر در طبقه اول، شش پنجره بزرگ و دری در قسمت وسط و چهار پنجره كوچك مربع شكل جهت نورگیر و زیرزمین و یك در فلزی در وسط، برای ورود به زیرزمین و حوض خانه آن است.
نمای جنوبی حدود یك متر پایین‌تر از سطح نمای شرقی، یعنی در حدود سه متر پایین‌تر از سطح كوچه است. در قسمت بالا یا طبقه اول، نما دارای ده ستون كامل مدور و دو نیم ستون چسبیده به بدنه بنا در دو گوشه و در قسمت پایین یا نمای زیر زمین 12 ستون سنگی است كه هشت تای آن به صورت جفت‌جفت (چهار جفت) است. هفت پنجره بزرگ در بالا و هفت پنجره مربع شكل كوچك جهت نورگیر زیرزمین در پایین نما قرار گرفته است. سقف بنا شیروانی و دارای یك خر پشته و دودكش آجری است.
قسمت‌های مختلف بنا شامل در ورودی چوبی دولنگه، آستانه كتیبه‌دار با هفت پله مرمرین و دو ستون در بالای آن است كه به سالن مركزی مرتبط می‌شود و در سمت چپ و راست آستانه ورودی دو اتاق و در دو طرف سالن مركزی دو اتاق دیگر و بالای هر دوی آن‌ها دو اتاق دیگر قرار گرفته است. در واقع سالن مركزی شش اتاق در اطراف دارد.
تزیینات بنا بیش‌تر به صورت گچ‌بری و دارای نقوش حیوانات افسانه‌ای با سر انسان و بدن شیر، انسان بال‌دار یا فرشته، گل و گیاه به شكل پیچك یا طرح اسلیمی دسته گل، گل و گلدان، سبد پر میوه، پرندگان شكار شده و آویخته مثل قرقاول و اردك و ... است.
میرزا حسن خان مستوفی الممالك، فرزند میرزا یوسف مستوفی‌الممالك و شكر خانم، دختر رئیس یكی از قبایل كرد، یكی از اصیل‌ترین شخصیت‌های تاریخ سیاسی معاصر ایران است و مقام و لقب مستوفی الممالك بیش از یك قرن در خاندان او بوده است.
مستوفی در لغت به معنای حساب‌دار و دفتردار خزانه و در عرف حكومتی وزیر دارایی است. او در پنجم رمضان 1291 ق، در تهران متولد شد. از پنج سالگی زیرنظر معلم سرخانه و زیرنظر محمودخان ملك‌الشعرا تحصیل كرد. مستوفی در سن 60 سالگی درگذشت و جنازه وی در آرامگاه پدرش، خانقاه قلندرشاه، در ونك به خاك سپرده شد.
خانه امام خمینی:
آدرس : خیابان جماران، خیابان سوده، جنب حسینیه جماران
خانه امام‌خمینی(ره) به مساحت 300 مترمربع (150 متر خانه و 150 متر حیاط) در یك طبقه پشت حسینیه جماران واقع است. این خانه توسط حجت‌الاسلام امامی جمارانی به امام داده شد و ایشان ماهانه مبلغی (حدود 80000 ریال) به ایشان اجاره می‌دادند. پس از استقرار امام در این خانه، به دلیل سهولت رفت و آمد ایشان به حسینیه، راهروی موقتی میان خانه و بالكن حسینیه ساخته شد. هم اكنون این خانه با نگه داشتن وسایل شخصی امام‌خمینی(ره) تبدیل به موزه شده و مورد بازدید علاقه‌مندان است.
خانه میرزا محمد قوام الدوله(سرای وثوق الدوله):
آدرس : خیابان امیركبیر، حد فاصل چهارراه سرچشمه و سه راه امین حضور، كوچه میرزا محمد وزیر
این بنا در 1253 ق یا 1211 ش، در زمان محمدشاه قاجار برای یكی از صاحب منصبان دوره قاجاریه به نام میرزا محمد قوام‌الدوله آشتیانی ساخته شد. وی در دیوان محاسبات مالیات سمتی داشت. پسر قوام‌الدوله، حسن وثوق نام داشت كه در 1268 ش، جای پدر را گرفت و در دوره‌هایی وزیر فرهنگ، دارایی، خارجه و نخست‌وزیر بود.
قسمتی از بنا در تعریض كوچه میرزا محمود وزیر از بین‌رفته كه به احتمال زیاد متصل‌كننده اندرونی و بیرونی به یك‌دیگر بوده است. هم‌چنین، تبدیل ایوان تابستانی به تالار آینه كاری از دیگر تغییرات بنا است كه پس از توسعه ارتباط ایرانیان با كشورهای اروپایی صورت گرفته است. در تزیینات داخلی بنا نیز نقوشی افزوده شده كه علاوه بر قلم هنرمند، از لحاظ رنگ نیز پختگی قبلی خود را ندارد و از نگاره‌های قبلی به طور كلی متمایز است. احتمال داده می‌شود كه دورتادور حیاط بیرونی، اتاق‌هایی وجود داشته، كه در حال حاضر اثری از آن‌ها نیست. وقتی این ساختمان تحت نظر سازمان حفاظت آثار باستانی درآمد، چند اتاق، آشپزخانه و سرویس‌های بهداشتی در ضلع شرقی حیاط بیرونی به آن‌ها افزوده شد كه البته قسمت نوساز با بافت قدیمی خانه، از قبیل در و پنجره، تزیینات شومینه و گچ‌بری و نمای خارجی به طوركلی مطابقت می‌كند، به طوری‌كه تشخیص آن دشوار است.
معماری دوران قاجاریه و دوران سنتی پیشین كه بعدها تأثیرات فرنگی بر روی تزیینات آن مشهود است، بیش‌تر یادآور معماری زندیه در شیراز است.
از خصوصیات این بنا باید به نظم و تقارنی اشاره كرد كه با آجر و چوب در نمای ساختمان به وجود آمده است. وجود هفت دری در این بنا از جمله مهم‌ترین عوامل زیبایی آن محسوب می‌شود. هفت دری جزو عنصرهای معماری ایرانی‌اسلامی است. در حیاط بیرونی یك حوض و چند باغچه تعبیه شده است. قرینه این حیاط نیز حیاط دیگری است كه حیاط اندرونی محسوب می‌شود و دارای باغچه و حوض است. این دو حیاط با چند راهرو به هم‌دیگر مرتبط می‌شوند. از ویژگی‌های دیگر وجود دو بادگیر و یك شیروانی در بام بنا است كه انسان را برای رفتن به طبقات بالا بر می‌انگیزد. این دو بادگیر قرینه هم هستند. در معماری ایرانی از زمانی دور دست ، بادگیر با نام‌های گوناگونی چون <بادهنج>، <باتخال>، <خیشود> و <خیشان> به كار می‌رفته است. كار بادگیر خنك كردن هوای جایگاه سكونت مردم بوده و تهویه داخل ساختمان را انجام می‌داده است. بادگیرها علاوه بر خنك كردن و تهویه هوا، جنبه تزیینی نیز داشته و از مشخصات بارز خانه‌های قدیمی اشرافی بوده است. یك بادگیر به طوركلی برجی چهارگوشه است كه تا بلندای بام خانه‌ها ساخته می‌شود. اندازه چهارگوش بادگیر 2 * 2 متر است. در اطراف برج بادگیر، شكاف‌های عمودی جاسازی می‌شد كه دارای چندپره بوده و باد پس از برخورد با این پره‌ها از كانال بادگیر به میان برج و ساختمان راه می‌یافت.
در این بنا نمای بادگیر از آجر تهیه شده است و تزیینات قسمت فوقانی هر شیار دارای ارسی و آینه است كه این عامل هماهنگی كامل بین تزیینات نقاط مختلف بنا را نشان می‌دهد. این هماهنگی در كار معماری و هنر ایران از بزرگ‌ترین تا ظریف‌ترین عناصر را شامل می‌شود.
ورود به قسمت داخل بنا از حیاط بیرونی و درونی و از طریق دو راه پله انجام می‌شود. طبقه‌اول متشكل از دو تالار بزرگ به نام‌های آینه و تبنی یا سفره‌خانه و دو راهرو و سه اتاق كوچك است. طبقه دوم نیز متشكل از دو راهرو و شش اتاق است كه یك راهرو و سه اتاق در ضلع غربی و یك راهرو و سه اتاق دیگر در ضلع شرقی بنا شده است. زیر زمین ساختمان در قسمت زیرین تالار آینه و تبنی قرار گرفته كه تنها از حیاط اندرونی می‌توان به آن وارد شد.
آرایش درها از نوع گره‌سازی با چوب است. نور طبیعی زیرزمین در دو ضلع شمالی و جنوبی از طریق آجرهای لعاب دار آبی رنگ موسوم به <پاچنگ> تأمین می‌شود. دیوارها از خشت و سقف از تیرچه ساخته شده است. تزیینات بنا آینه كاری و نقاشی گل و مرغ روی گچ و مقرنس كاری و گچ‌بری است، و كف اتاق‌ها با كاشی‌های ابرو باد پوشانده شده است. بیش‌ترین تزیینات بنا را مقرنس كاری‌های زیبا تشكیل می‌دهد. در ابتدا نقاشی‌ها به طور كامل ایرانی بوده‌است، ولی با بازسازی مجدد، تزیینات و نقاشی‌ها فرنگی شده كه بیش‌تر آن‌ها اثر لطف‌علی شیرازی است. اتاق یا تالار آینه این مجموعه كه در طبقه هم‌كف و در قسمت شمالی خانه قرار دارد و از دیگر اتاق‌های جانبی بزرگ‌تر است، مخصوص پذیرایی از میهمانان و سیاست‌مداران وقت بوده است، و از بخش اندرونی خانه مجزا است. تزیینات این تالار به دلیل رفت و آمد رجال كشورهای غربی، از الگوهای غربی پیروی كرده‌است. تصاویر زنان فرنگی به‌صورت كارت پستال در میان آینه‌كاری‌ها و موتیف‌های گچ‌بری نشان‌دهنده این مطلب است.
در این اتاق سه ارسی، هفت پنجره ارسی، سه در چوبی و چهار طاقچه وجود دارد. ارسی‌های اتاق دارایگره‌های كنده كاری شده و تزیینات چوبی ظریف و شیشه‌های رنگی است كه روی آن‌ها توسط هنرمندان نقاشی شده‌است. این نقش‌ها كه به مرور زمان از بین‌رفته بود، بازسازی شده است. بیش‌تر كارهای تزیینات‌ی و به خصوص آینه كاری‌های این اتاق و آوردن تصاویر زنان دركار، از زمان ناصرالدین شاه رایج شده است. با وجود این، هنرمندان ایرانی نقوش فرنگی را چنان با نقوش ایرانی آمیختند كه تشخیص آن‌ها در ابتدا مشكل بوده و نیاز به آشنایی بیش‌تری با تصویر سازی این دوره دارد.
تالار دیگر بنا تالار تبنی یا سفره‌خانه است كه در ضلع جنوبی واقع است و به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و آفتاب‌گیر بودن آن، به زمستان‌نشین موسوم است. در قسمت شمالی تالار تبنی یك فرو رفتگی وجود دارد كه شاه‌نشین اتاق محسوب می‌شود.
در تالار آینه و تالار سفره‌خانه، هفت ارسی جنوبی و هفت ارسی شمالی به صورت پنجره هستند و سه ارسی میان تالار به صورت در كاربرد دارند. ارسی‌ها را معمولاً با شیشه‌های كوچك رنگین آرایش می‌دادند كه علاوه بر زیبایی، عاملی برای شكست و تجزیه نور بودند و نور را به صورت رنگ‌های زیبا به داخل اتاق می‌تاباندند. رنگ این شیشه‌ها عبارتند از زرد آبی و قرمز و سبز كه بیش‌ترین رنگ به كار رفته در زمینه این شیشه‌ها زرد است.
اتاق‌های جانبی به گوشواره‌های جانبی نیز معروف است. در طبقه اول و دوم، در دو طرف تالار آینه و سفره‌خانه در طرف شمال دو اتاق و یك دهلیز قرار دارد. اتاق‌های جانبی واقع در طبقه هم‌كف، در ضلع شمالی كوچك‌تر از اتاق‌های مشابه در طبقه فوقانی است و علت آن این است كه در جلوی اتاق جانبی طبقه هم‌كف سكویی قرار دارد كه درب و دو پنجره را به طور كامل قرینه می‌كند. این سكو به اتاق جانبی ضلع شمالی هم‌جوار سكو متصل است. اندازه اتاق شمالی حدود 12 مترمربع است. ابعاد این اتاق نسبت به اتاق‌های جنوبی كوچك‌تر است.
اتاق‌ها دارای درهایی به عرض 60 سانتی‌متر است كه یكی از این درها به راهرو و دیگری به دهلیز میان دو اتاق باز می‌شود. این دهلیز تنها وسیله ارتباطی بین دو اتاق شمالی و جنوبی محسوب می‌شود. مجموع اتاق‌ها در كل ساختمان هشت عدد و چهار دهلیز است كه همگی تنها به راهروهای كنار خود راه دارند. تزیینات این اتاق‌ها به طور كامل مشابه یك‌دیگر و همه اتاق‌ها دارای پنجره‌های ارسی هستند.
دیوارها دارای گچ‌بری و نقاشی از گیاهان تزیینی و اسلیمی است. بیش‌تر قسمت‌های این اتاق را فرورفتگی‌هایی در دیوار تشكیل داده است كه به مانند طاقچه عمل می‌كنند. شایان ذكر است كه بیش‌تر طاقچه‌ها بازسازی شده است. احتمال داده می‌شود كه روی نقاشی‌ها را با لایه‌ای از گچ پوشانده باشند، كه پس از انجام عملیات مرمتی از زیر لایه گچ بیرون كشیده شده‌است. هم‌چنین، در حاشیه سقف، تزیینات مقرنس كاری وجود دارد. این تزیینات جز و ارزنده‌ترین تزیینات اسلامی است كه از فرورفتگی‌ها و برجستگی‌هایی تشكیل می‌شود كه هرچه به طرف سقف نزدیك شود، بر تقسیمات آن افزوده و در نتیجه بر زیبایی آن اضافه می‌شود.
در مجاورات این خانه، حمام قوام‌الدوله قرار داشته كه درگذشته از این خانه دری به حمام باز می‌شده است.
شایان ذكر است كه مرمت اساسی بنا در فاصله سال‌های 1345 و 1350 به دست استاد محمد كریم پیرنیا انجام گرفت و مرمت كاشی‌های قاجاری نیز تحت نظر استاد حبیبیان انجام شده است.
ساختمان زور خانه بانک ملی:
آدرس : خیابان فردوسی
ساختمان زورخانه بانك ملی در 1325 ساخته شده است. معماری ساختمان هر چند ساده و سنتی است، سردر سنگی بنا كه توسط استاد ابوالحسن خان صدیقی ساخته شده است، ویژگی خاصی دارد. این سردر نقش برجسته سه خان شاهنامه را به نمایش گذاشته است: 1. به كمر كشیدن زن جادوگر; 2. كشته شدن دیو سفید; 3. كشته شدن اژدها به دست رستم. ارتفاع این سنگ 430 * 85 سانتی‌متر است.
ساختمان صندوق پس انداز بانک ملی:
آدرس : خیابان فردوسی
ساختمان بانك ملی به وسیله هنریش، معمار آلمانی، بین سال‌های 1300 و 1310، در زمان رضاخان پهلوی ساخته شد. برای نخستین بار در آن زمان، در معماری بناهای دولتی از تلفیق معماری باستانی ایران و معماری اروپا استفاده‌شد.
به استناد تصویری در كتاب معماری ایران در عصر پهلوی ، نگارش پرویز رجبی در 1355، ساختمان اولیه در یك نگاه كلی دارای تركیب یك شكل بوده است. در سال‌های بعد كه اطلاع دقیقی از تاریخ آن در دست نیست، بخش مختصری باظاهری كاملاً هماهنگ به یال شمالی ساختمان متصل شد و تركیب پیشین بنا را به هم زد. نمای اصلی ساختمان دارای خصوصیات بارز معماری هخامنشی است.
ورودی اصلی نسبت به كل نما حجمی بیرون زده و كمی مرتفع‌تر دارد. این ورودی شامل دو بازشو است. یك پیشین با سقف تزیین شده و كمی مقعر، مقدمه ورود به یك هال بیضی شكل است. ارتفاع این هال حدوداً چهار و نیم متر است. دو یال متقارن، شامل هفت اتاق در یك سمت و پنج اتاق در سمت دیگر، در دو طرف این هال دو بازوی اصلی ساختمان را تشكیل می‌دهند كه در انتهای هر كدام پلكانی عریض تعبیه شده‌است. سه مدخل طاقی كم عرض، هم محور با ورودی، هال بیضی شكل را به سالن اصلی متصل می‌سازد. این سالن با ارتفاعی حدود 12 متر دارای شش ردیف ستون به قرینه و با ابعاد متفاوت است. قطورترین آن‌ها یك متر عرض و دو متر طول و باریك ترینشان 50 سانتی متر قطر دارد. در هر طرف این سالن كه بخش مربوط به كاركنان است، نور از طریق پنجره‌های شمالی و جنوبی تأمین می‌شود. نوعی سیستم تهویه‌ای در زیر پنجره‌ها تعبیه شده كه با شبكه‌های فلزی زیبایی آراسته شده‌است. انتهای سالن اصلی نیز با سه مدخل طاقی دیگر به تعدادی اتاق باز می‌شود. در سمت شمالی هال بیضی شكل، هم‌چنین پلكانی عریض ارتباط مستقیم این هال را با طبقه بالا برقرار می‌سازد. از هال مركزی طبقه بالا از طریق سه بازشو كه قسمت فوقانی آن‌ها مانند مدخل‌های پایینی هلالی شكل است و به تراس كم عرضی باز می‌شود، دید مستقیم به سالن اصلی امكان پذیر شده است. به استثنای تالار اصلی، نقشه فضاهای این دو طبقه تا حد زیادی مشابه‌اند. این بنا در مجموع شامل دو طبقه و یك زیر زمین است.
از لحاظ سبك و گونه‌های شاخص معماری دنیا، این بنا را به روشنی می‌توان تلفیقی از معماری باستانی ایران در دوران هخامنشی و معماری باروك اروپا دانست كه كلیساها از بارزترین نمونه‌های آن هستند. درب‌های اصلی و چهار ستون عظیم سنگی با سر ستون‌های گاو شاخ‌دار مربوط به دوره باستان از سایر اجزا چشم‌گیرتر است و داخل بنا نیز انواع تزیینات خاص معماری هخامنشی در گوشه و كنار به چشم می‌خورد; در حالی كه سالن اصلی خصوصاً به واسطه سقف بلند و تزیین شده آن و هم‌چنین نورگیرهای عمومی دیواره‌ها، بلافاصله فضای كلیساهای باروك اروپا را تداعی می‌كند.
نمای اصلی سنگی است. این نماها دارای ازاره‌های سنگ تیشه‌ای ناهم رنگ با سنگ نما و هم‌چنین ازاره‌های مرمری در بخش ورودی، به ارتفاع حدوداً دو متر است. سایر نماها آجری با تزیین گل دوازده پر هخامنشی است.
این ساختمان از ابتدا با عنوان بانك ملی ایران بنا شد و از آن زمان تا كنون كاربری آن حفظ شده است. پس از انقلاب اسلامی نیز به عنوان صندوق پس انداز بانك ملی ایران از آن بهره برداری شده است.
جدا از دو شیر سنگی كه در دو طرف ورودی به چشم می‌خورد و در سال‌های اخیر با رنگ طلایی مرمت شده‌است، تزیینات بنا عمدتاً مربوط به دوره باستان هستند. ستون‌ها و سربازهای هخامنشی، هم‌چنین گل‌های هشت و دوازده پر هخامنشی، كه در داخل و خارج بنا بسیار تكرار شده‌اند، از این جمله‌اند. از تزیینات دیگر به كار رفته در بنا، گچ بری‌های ظریف و هنرمندانه را می‌توان ذكر كرد.
كنگره‌ها و تیركش‌های بلند بام كه از معماری هخامنشی بهره برده، در نما تأثیر زیادی گذاشته است. دو بازشوی چوبی سیاه رنگ، در عین سادگی، كاملاً با شخصیت وزین و پر جلال معماری نما هماهنگ است. از جزئیات جالب و دیدنی در بخش هال ورودی، چراغ بیضی شكل نسبتاً بزرگی است كه در طبقه بالا نیز از نور آن در كف استفاده می‌شود.
منبع:
مطالب مربوط به استان:
