مساجد تاریخی آذربایجان شرقی

مسجد جامع(جامع كبیر)

مسجد جامع تبریز یكی از بناهای تاریخی و باستانی تبریز است. تاریخ دقیق بنای این مسجد به درستی معلوم نیست اما وجود مسجد جامع كبیر در محل فعلی در زمان اتابكان آذربایجان كه سعد الدین وراوینی به آن اشاره كرده است به دلایل زیر می تواند مستند باشد: -1 از نخستین سال های فرمانروایی روادیان، این مسجد درون قلعه تبریز وجود داشت و جزء قسمت معمور شهر به شمار می رفت-2 در زمان حكومت روادیان، سلاجقه و اتابكان، این ناحیه از قسمت های مقدس شهر بود و بسیاری از سلاطین، امرا و وزرا در كنار معابد و مساجدی كه شاید خود ساخته بودند، به خاك سپرده شده اند-3 همان مسجدی كه در قرن ششم و هفتم به نام مسجد جامع كبیر خوانده می شد و قبر "شمس الدین عثمان طغرایی "در جانب غربی آن قرار داشت، در قرن دهم هجری آباد بود و"حافظ حسین كربلایی"به رای العین آن رادیده و از آن به نام مسجد جامع كبیر یاد كرده است. در زمان حكومت تركمنان و صفویه نیز همان مسجد آباد بود."حاج طالب خان، "پسر "حاج اسحاق خان تبریزی "مدرسه طالبیه در سال 1087 هجری قمری در وقف نامه مدرسه طالبیه ،از این مسجد با عبارت "مسجد جامع كبیر"نام برده است. در اثر زلزله های نیمه اول و دوم قرن دوازدهم هجری، چند طاق این مسجد شكست و فروریخت.این بخش ها بعدها به وسیله "احدخان"و پسر او "حسین قلی خان دنبلی"مرمت و تجدید بنا شد. در بالای در شمالی مسجد جامع، سنگ نبشته ای به ابعاد 1 *1 مشتمل بر فرمانی از شاه سلطان حسین صفوی وجود دارد كه به خط محمد مومن تبریزی در 15 سطر به خط ثلث بسیار زیبا در تاریخ شوال 1106 هجریقمری روی سنگ رخام نصب شده است. درون مسجد نیز سنگ نبشتهِ دیگری به ابعاد 172 در 112 سانتیمتر از سنگ رخام به دیوار یكی از طاق های غربی مسجد نصب شده است و از رویای شاه طهماسب صفوی برای القای رسومات تمغا حكایت دارد. این لوح به خط علاءالدین محمد تبریزی از خوشنویسان دربار شاه طهماسب اول است كه در 12 سطر در تاریخ شوال 972 هجری به خط ثلث نگاشته شده و از آثار گرانقدر هنری آن استاد نامدار محسوب می شود.

مسجد علیشاه ( ارك )

بنای شكوهمند ارك تبریز بازمانده مسجدی است كه در فاصله سال های 716 تا 724 هجری قمری به همت تاج الدین علیشاه جیلان تبریزی، وزیر اولجایتو و بهادر خان از ایلخانان مغول، ساخته شد. قسمت جنوبی این مسجد دارای طاق بزرگی بود و مورخان نوشته اند: < به علت فرونشستن بنیان و تعجیل در اتمام آن، طاق مذكور شكسته و فرو ریخته است.> بنایی كه اكنون به صورت سه دیوار بلند به شكل ایوان دیده می شود، قسمت مسقف مسجد بود كه عرض و ارتفاع آن هر یك حدود 30 متر است. در حفریات اخیر دریافتند كه 7 متر از دیوارها در زیر خاك مانده است. عرض دیوارها حدود 10 مترمی باشد و در داخل مركب از دو دیوار عریض و مستحكم است كه در چند مرحله به وسیله طاق های متعدد متصل شده اند. این مسجد سه در دارد كه هر كدام طاقی به عرض 40 و بلندی 20 پا دارد. ستون های دو سوی درها از سنگ مرمر نیست بلكه از سنگ های الوان ساخته شده است . بقیه طاق با گچ مقرنس كاری و تزئین شده است. در اوایل حكومت پهلوی، صحن ارك به صورت گردشگاه عمومی در آمد و باغ ملی نام گرفت. در حال حاضر در محوطه ارك، مصلای جدید امام و مجموعه فرهنگی بزرگی در دست احداث است.

مسجد حسن پادشاه 

این مسجد را سلطان حسن آق قویونلو بنا كرده است. بنای این مسجد یكی از شاهكارهای هنر معماری است. گنبدهای آن همه كاشیكاری شده و از چهار سو دارای منافذی هستند كه با سنگ های مرمرین مزین و مشعشع گردیده اند." او در تشریح تزئینات مسجد می افزاید: "روی هر چهار دیوار این مسجد بزرگ را با اسلیمی ها، ترنجها، گل ها و بوته های گوناگون و كتیبه های متعدد حجاری وگچبری شده زینت بخشیده اند.بالای درها و پنجره ها نیز سنگ نبشته هایی با خط ثلث جلی وجود دارد كه بی شباهت به خط زیبای یاقوت مستعصمی نیست. در طرفین محراب این مسجد دو پارچه ستون سنگی زرد رنگ قرار داردكه گویا این ها كهرباست و نظیرشان در هیچ جای دنیا پیدا نمی شود."

مسجد سنگی ترك

مسجد جامع ترك یكی از زیباترین مساجد سنگی آذربایجان است. تاریخ تاسیس بنای اولیه آن معلوم نیست ولی با توجه به شیوه معماری شبستان قدیمی می توان آن را به دوره ایلخانان نسبت داد. بر دیوار مسجد تاریخ 1016 هجری قمری مقارن با حكومت شاه عباس صفوی دیده می شود. این مسجد دارای صحنی با دو ورودی، شبستان و مناره ای كه گلدسته و قسمت فوقانی آن منهدم شده ، می باشد. یك گنبد بزرگ بر فراز جلو خان محراب و 12 گنبد كوچك تر بر روی ستون های سنگی حجاری شده است.

مسجد مولانا (سید المحققین)

این مسجد تاریخی در سال 1322 هجری قمری از طرف حاج میرزا محمد رفیع طباطبایی ملقب به نظام العلما ، بزرگ خاندان دیبا ساخته شد.طول این مسجد نزدیك به 25 متر و عرض آن حدود 15 متر است و دارای هشت ستون سنگی قطور می باشد كه 15 گنبد یكنواخت آجری را نگه داشته اند.

مسجد مجتهد

در سمت غربی بازار مسجد جامع ،روبروی بازار نجاران یكی از بزرگترین و جالب ترین مساجد تبریز واقع شده است، این مسجد 63 ستون سنگی دارد كه در هفت ردیف قرار گرفته اند. سقف مسجد با هشتاد گنبد ضربی آجری پوشیده شده است. پنجره های این مسجد به شمال و غرب باز می شوند. نادر میرزا، بنای مسجد را به حاج میرزا باقر مجتهد نسبت داده است.

مسجد زرگران

مسجد زرگران شهر بناب از مساجد دوره صفوی و از نظر معماری و تزئینات ستون و سر ستون های چوبی تقریبا مشابه مسجد اسماعیل بناب است. این مسجد دارای هشت ستون چوبی منقوش می باشد كه نمای خارجی آن آجر كاری زیبایی دارد.

 مسجد كبود بناب

 از مساجد تاریخی بناب، مسجد كبود متعلق به دوره صفویه است كه بر یازده ستون چوبی با سر ستون های مقرنس كاری استوار شده است. این مسجد در یكی از كوچه های قدیمی بنا به نام سیف العلما و مجاور حمام تاریخی قاضی واقع شده است.

 مسجد میدان

این مسجد در كنار میدان معروف گزواشت در شهر بناب ساخته شده و از بنا های تاریخی و دیدنی بناب محسوب می شود. از خصوصیات این مسجد ستون ها و سرستون های چوبی با تزئینات بسیار جالب و پوشش زیبای سقف كاذب چوبی آن است. نقوش گل و بوته و ترنج های سطح صندوق ها و تخته كوبی سر ستون ها چنان زیباست كه توجه هر بیننده ای را به خود جلب می نماید كه بر اساس ویژگی های معماری می توان زمان ساخت این مسجد را دوره صفویه دانست.

مسجد ملارستم

این مسجد در میدان ملارستم در خیابان اوحدی شهر مراغه واقع شده است. سر در بلند ورودی مسجد دارای قوس جناغی و مقرنس كاری های گچی است. در حاشیه سر در مسجد از گچبری های شبكه ای و تزئینات هندسی استفاده شده و كتیبه ای از سنگ مرمر در كنار این سر در ورودی به چشم می خورد. شبستان مسجد ملارستم دارای 35 ستون چوبی در 5 ردیف است كه سقف چوبی مسجد را نگه داشته اند. ستون ها و سرستون های چوبی مسجد از تزئینات زیبایی برخوردار است. مسجد ملارستم كتیبه تاریخی ندارد. در كتاب دافع الغرور، بنای مسجد ملارستم به حاجی علیخان مقدم مراغه ای (حاجب الدوله ) نسبت داده شده است ولی می توان بنای آن را متعلق به دوره صفویه دانست كه در دوره قاجاریه نیز بازسازی شده است.

مسجد معزالدین

این مسجد در خیابان خواجه نصیر شهر مراغه واقع شده ،بنای آن مربوط به دوره صفویه است. به موجب كتیبه مرمری موجود در دیوار جنوبی ،مسجد در دوره شاه طهماسب اول در تاریخ 976 هجری قمری باز سازی شده و سپس در دوره قاجار نیز مجددا مرمت گردید.مسجد بزرگ این بنا، 36 ستون چوبی در چهار ردیف دارد كه از دیوار شمالی وارد محوطه مقبره شیخ معز الدین می شود.سنگ قبر های موجود در محوطه حیاط و مقبره داخل مسجد دارای كتیبه های تاریخی نفیسی هستند.ازاین میان می توان به سنگ قبر مرمرین شیخ معز الدین اشاره نمود كه در حیاط شمالی جای دارد.

منبع:روزنامه آفتاب یزد