قزوين در گذر زمان

براساس نتايج حاصل از حفريات باستان شناسان در محوطه هاي پيش از تاريخ استان قزوين- خصوصاً تپه هاي تاريخي دشت قزوين (قره تپه، تپه زاغه و تپه قبرستان) واقع در جنوب شرقي شهرستان بوئين زهرا- قدمت سکونت و آغاز شهرنشيني در اين منطقه به شش هزار سال پيش از ميلاد مي رسد. قزوين در دوره هاي اوليه تاريخ- به ويژه در دوره "مادها" و "هخامنشيان"- نيز جزء مناطق مهم ارتباطي به حساب مي آمد.

در اواخر حکومت" اشکانيان"، "ديلميان" بر عليه حکومت مرکز، شورش هاي خود را آغاز کردند. اين روند تا دوره "ساسانيان" نيز ادامه يافت. در آن زمان منطقه قزوين، مرز بين سرزمين هاي ساسانيان و ديلميان به شمار مي رفت. "شاپور" پسر "اردشير بابکان" دستور داد در اين سرزمين دژ مستحکمي بنا کنند. اين دژ "شادشابور" "ياکشوين" ناميده شد. اين دژ به مرور توسعه پيدا کرد و مناطقه مسکوني به آن افزوده شد و در مدت زماني کوتاه در شمار شهرهاي مهم ايران قرار گرفت.

با يورش اعراب به ايران، قزوين در سال 24 ه. ق به دست "براء بن عازب" فرمانده سپاه والي کوفه فتح شد. در آن زمان، قزوين آخرين سرزميني بود که سپاهيان کوفه براي مبارزه با ديلميان در دست داشتند. دستگاه خلافت اعراب براي آن که بتوانند بر سراسر ناحيه ديلم دست يابند و قواي خود را در اين سرزمين تقويت کرده و مردم را براي سکونت در آن تشويق نمايند، به تبليغات منفي عليه ديلميان پرداختند. در سال 192 ه. ق "هارون الرشيد" به قزوين رفت و نسبت به توسعه شهر و ساخت بناي "مسجد جامع" در آن اقدام نمود. از جمله حوادث تاريخي قزوين در قرن دوم ه. ق، موضوع سفر حضرت "علي ابن موسي الرضا (ع)" به اين شهر است. اين سفر در جريان مسافرت ايشان به خراسان صورت گرفت. "حمدالله مستوفي" مي نويسد آمدن حضرت رضا (ع) به قزوين به صورت مخفيانه بود. در همين سفر، فرزند دو ساله آن حضرت در قزوين در مي گذرد و در آن جا مدفون مي شود. (آستانه شاهزاده حسين).

در قرن سوم (278-265) ه. ق توسط " عمروليث صفاري" فتح شده و در سال 294 ه. ق بار ديگر اين شهر زير نفوذ خليفه قرار گرفت. در سال 321 ه. ق که ديالمه بر اکثر نواحي ايران تسلط يافتند، قزوين نيز به مدت صد سال جزء قلمرو تحت فرمان آن ها درآمد.

"امام رافعي" مي نويسد: به سال 373 ه. ق "صاحب اسماعيل بن عباد" وزير"فخرالدوله" به همراه ياران خويش، به قزوين وارد شد و آثار جالبي در اين شهر بنيان گذارد. قزوين به مدت شصت سال، تحت حکومت "ابوعلي محمد جعفري" و ديگر فرزندان "جعفر طيار" بود. در اين دوره، از ثبات نسبي برخوردار بود. در زمان " ملکشاه سلجوقي" و خاندان او، حکمراني قزوين به "امير زاهد خمارتاش" محول شد. يکي از آثار معروفي که در زمان حکمراني او در اين شهر به وجود آمد و هم اکنون نيز پابرجاست، مقصوره شکوهمند "مسجد جامع" است. همچنين بزرگترين قنات تاريخي قزوين نيز از آثار اوست.

"برناردلويس" مي نويسد: در قرن پنجم ه. ق ضعف روزافزون دنياي اسلام در يک سلسله تهاجمات که اهم آن ها هجوم "ترکان سلجوقي" بود، آشکار و باعث بروز تغييرات مهم اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي شد. همين امر باعث شد که "حسن صباح" در "الموت" موقعيت جديدي کسب کند و بر عليه ترکان قيام نمايد. پايگاه هاي اصلي" اسماعيليان" در قلعه ها و دژها بود. حاميان اسماعيليان از طبقات پايين اجتماع، صاحبان حرف و طبقات ناآرام و متحرک و متغير بودند. اين نويسنده اسماعيليان را فرقه اي انقلابي و بدعت گزار معرفي مي کند.

قزوين در زمان "خوارزمشاهيان" دچار قحطي بزرگي شد. اين واقعه مربوط به زماني است که "سلطان سعد بن زنگي" اتابک فارس پس از شکست از "محمد خوارزمشاه" و در حال بازگشت به شيراز، مدتي در قزوين سکونت کرد.

بنا بر نوشته "حمدالله مستوفي" اتابک در قزوين در خانه "عماد الدين زاکاني" در محله "ارداق" ساکن شد. قزوين در سال 617 ه. ق براي مدتي نيز ميزبان "سلطان محمد خوارزمشاه" بود. او که از سپاهيان مغول مي گريخت، به قزوين آمد و به خانه "عزالدين کريمان" وارد شد و از آن جا به گيلان و مازندران و نهايتاً به جزيره "آبسکون" رفت. اقامت کوتاه خوارزمشاه در اين شهر، براي مردم گران تمام شد؛ چندان که "سويداي" پس از ويرانگري و کشتار شديد در "ري" به جانب قزوين آمد و نزديک پنجاه هزار مسکين را به تيغ کين کشيد. مردم در مقابل حمله مغولان، سه روز تمام سرسختانه مقاومت کردند و دروازه هاي شهر را بر روي سيل سپاه مغول بستند سرانجام پس از سه روز پايداري، مغولان وارد شهر شدند و به کشتار دسته جمعي مردم پرداختند. گروهي از مردم شهر به خصوص زنان، براي آن که به اسارت مغولان درنيايند، خود را به چاه افکندند.

با وجود يورش هاي مکرر مغول به ايران از سال 617 تا سال 651 ه.ق، ولي آن ها آن چنان که بايد نتوانستند بر سرتاسر اين سرزمين حکومت کنند. مهم ترين مانع اين امر، قدرت اسماعيليان بود. آن ها بر قسمتي از مناطق کوهستاني اين سرزمين تسلط داشتند و از هيچ يک از حکام مغول و دستگاه خلافت بغداد، تمکين نمي کردند.

"کلاويخو" سفير پادشاه اسپانيا، در زمان تيمور به اين شهر آمد. او که يکي از اولين سفراي خارجي در ايران محسوب مي شود، در سفرنامه خود، به سال 808 ه. ق از قزوين ياد کرده است.

با انتخاب قزوين به پايتختي در دوره صفويه، دوران شکوفايي آن آغاز شد. " اروج بيک" مي نويسد:" در اين شهر صدهزار خانوار يا دويست و پنجاه هزار نفر سکونت دارند و براي آنکه وسعت شهر مشخص شود، مسجد آن را شمردم از پانصد متجاوز است."جمعيت انبوه قزوين مانند همه پايتخت هاي جهان، از مردم نقاط مختلف تشکيل شده است. موقعيت قزوين با توجه به موقعيت ارتباطي آن با راه هاي غرب، شمال و جنوب کشور و با افزايش اعتبار سياسي آن، اهميت بيشتري يافت و واحدهاي تجاري تازه اي چون کاروانسراها، بازارها و قيصريه ها در آن بنا شد. سيل کالا از نواحي مختلفي به سوي آن سرازير گشت و راه هاي تجاري رونق يافتند.

با مرگ "شاه طهماسب" آشفتگي و وحشت عظيمي بر شهر حاکم شد. طوري که آشنا و بيگانه به جان هم افتادند. با وساطت "پري خان خانم" دختر با کفايت شاه طهماسب، اوضاع بار ديگر سامان گرفت. در آغاز پادشاهي "شاه عباس" امنيت و نظم منطقي به کشور و در نتيجه به پايتخت بازگشت و فعاليت هاي آباداني در اين شهر از سر گرفته شد. شاه عباس براي جبران کمبود آب شهر، دست به ايجاد قناتي جديد زد و همچنين به فرمان او، کاروانسرايي در اين شهر ساخته شد. شاه عباس با وجود علاقه اي که به قزوين نشان مي داد، درصدد تغيير پايتخت برآمد و در سال 1006 ه. ق پايتخت را به اصفهان برد.

 در اواخر سلطنت صفويه، بار ديگر قزوين به مدت سه سال پايتخت و مرکز فعاليت هاي مملکتي شد. "نادر" پس از پيروزي بر "اشرف افغان"، "ترک ها" و "روس ها"، در "دشت مغان" به پيشنهاد لشکريانش، عنوان شاهي را پذيرفت و پس از آن عازم قزوين شد و در قزوين، تاج پادشاهي را بر سر گذاشت. نادر در داخل" ارگ" قزوين، کوشکي ساخت و تالاري براي پذيرايي در آن بنا کرد که به نام "ايوان نادري" معروف شد. نادر پس از آن به منظور اداره و تنظيم امور کشور از قزوين به اصفهان رفت و حکمراني قزوين را به " محمدرضا خان شاملو" سپرد.

در زمان "کريمخان زند" حکمران قزوين"مولا ورديخان" بود و مدرسه "مولا ورديخان" واقع در چهار راه مولوي کنوني، احتمالاً از بناهاي او است.

در دوران قاجاريه و خصوصاً در اواخر آن، به همت "سعدالسلطنه" حکمران قزوين، اين شهر تا حدودي شکوفايي از دست رفته خود را بازيافت. از اقدامات مهم اين حکمران، ساخت مجموعه "سعدالسلطنه" و الحاق آن به بازار شهر است. با اين کار، رونق اقتصادي شهر دو چندان شد. با آغاز فعاليت نهضت مشروطيت، اين شهر، خانه دوم مشروطه خواهان شد و مردمان آن از هيچ کمکي به آزادي خواهان دريغ نکردند. از ديگر اتفاقات در دوران قاجاريه، ملاقات "رضاخان ميرپنج" با نماينده انگلستان در گراند هتل قزوين بود. در اين ملاقات، نطفه کودتاي سوم اسفند براي براندازي حکومت قاجاريه بسته شد.

منبع ميراث فرهنگي استان قزوين

زهره پری نوش - سایت تبیان