صفت مکر در قرآن به چه معناست؟
در قرآن کریم آیاتی داریم که از مکر خداوند در مقابل دشمنان سخن به میان آورده و پرسیده می‌شود چگونه یکی از صفات خداوند مکرکننده، که صفت ناپسندی است، قرار گرفته است؟
در زبان فارسی مکر، معنای منفی دارد و به نقشه‌های شیطانی و زیان‌بخش گفته می‌شود و کسی که دیگران را فریب می‌دهد را مکار و مکرکننده گویند. اما در زبان عربی معنی مکر متفاوت است و بار مثبت دارد و به معنای چاره‌اندیشی و تدبیرکردن است.(المفردات راغب، ص772، واژه مکر) در واقع مکر دو معنای ممدوح و پسندیده و مذموم و ناپسند دارد.
بنا بر این معانی در قرآن کریم گاهی مکر معنای مثبت دارد و گاهی معنای منفی را حمل می‌کند. در برخی از آیات، مکر در کنار خیر آمده "وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماكِرِینَ"(آل عمران،54) که بار مثبت دارد و گاهی در کنار گناه،" الْمَکْرُ السَّیِّئُ"(فاطر،43) آمده که بار منفی دارد.
در زبان عربی معنی مکر متفاوت است و بار مثبت دارد و به معنای چاره‌اندیشی و تدبیرکردن است
در واقع وقتی دشمنان برای پیامبران و مسلمانان حیله‌گری کرده و نقشه‌های شوم طراحی می‌کنند؛ خداوند هم برای نقش بر آب کردن نقشه‌های آنان، تدبیر کرده و مکرشان را به خودشان بازمی‌گرداند که این همان مکر الهی است. امام رضا علیه‌السلام درباره مکر الهی می‌فرماید: مراد از مكر خدا، كیفرِ مكر است وگرنه او اهل مكر نیست.(عیون اخبارالرضا،ج1،ص126)
در جای دیگری از امام رضا علیه‌السلام در مورد انتساب «خدعه»، «استهزاء» و «مکر» به خدا که در قرآن آمده سؤال شد؛ امام فرمود: «خدای عزّوجلّ نه استهزاء می‌کند نه خدعه و نه مکر، بلکه جزای استهزاء و مکر و خدعه را می‌دهد.(توحید صدوق،ص163)
نمونه هایی از مكر الهی
از آیاتی که در باره مکر صحبت می‌کند، درمی‌یابیم که اراده و تدبیر خداوند، بالاتر از هر تلاش، حركت و تدبیر از سوی دیگران است و در نهایت تدبیر و چاره‌اندیشی خداوند، نقشه‌های شوم را خنثی و بی‌اثر می‌نماید و نکته دیگر این که خداوند پشتیبان و یاریگر اولیای خود و مسلمین در مقابل دشمنان و مکرکنندگان است. در قرآن كریم در مواردی سخن از «مكر و مکر الهی» به میان آمده كه برخی از آنها را بررسی می‌كنیم.حفظ پیامبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله از شر مشركان
وَإِذْ یَمْكُرُ بِكَ الَّذِینَ كَفَرُوا لِیُثْبِتُوكَ أَوْ یَقْتُلُوكَ أَوْ یُخْرِجُوكَ وَیَمْكُرُونَ وَیَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَیْرُ الْمَاكِرِینَ(انفال،30)؛ و آن هنگام را به یادآور كه كافران درباره تو مكرى كردند تا در بندت افكنند یا تو را بكشند یا از شهر بیرون سازند. آنان مكر كردند و خدا نیز مكر كرد و خدا بهترین مكركنندگان و تدبیرکنندگان است.در این آیه مقصود از «یمكر» و «یمكرون» نقشه و تدبیر مشركان است كه می‌خواستند پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را بكشند، یا زندانی و یا تبعید نمایند، و مقصود از «مكر خدا» (و یمكر الله) همان تدبیر و چاره‌جویی خداوند است كه آن حضرت را مأمور به هجرت نمود و با نجات دادن او نقشه‌های آنان را نقش بر آب كرد و با ساده‌ترین وسیله یعنی تار عنكبوت، او را از چنگال مشركان حفظ نمود.(برگرفته از تفسیر نمونه، ذیل آیه30)
مکر خدای متعال، همان سنت‌ها و قوانین اوست که در هستی حاکم می‌باشد و حیله‌های بدکاران را به خودشان بازمی‌گرداند. این بازخورد حیله‌ها گاهی آشکار و گاه پنهان است، گاهی متوجه آن می‌شویم و گاه غافل از آنها هستیم
نابود كردن مفسدان
وَمَكَرُوا مَكْرًا وَمَكَرْنَا مَكْرًا وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ(نمل،50)؛ آنان نیرنگ مهمی به کار گرفتند و ما هم در حالی که بی خبر بودند (با کیفر بسیار سختی) نیرنگ آنان را از بین بردیم.در این آیه مقصود از «مكروا مكراً» تدبیر و طرحهای دشمنان حضرت صالح(ع) است، كه نقشه كشیده بودند، حضرت صالح(ع) و خانواده‌اش را بكشند، بعد بگویند ما از هلاكت او و خانواده‌اش خبر نداریم، چنانكه در آیه 49 سوره نمل بیان شده است.
و منظور از «مكرنا مكراً» همان تدبیر خداست به ضرر مفسدان، كه آنها در گوشه‌ای از كوه كمین كرده، كوه ریزش كرد و سنگ بزرگی از بالای كوه سرازیر شد و آنها را در لحظه‌ای كوتاه در هم كوبید و نابود كرد.(برگرفته از تفسیر نمونه، ذیل آیه50) چنانكه قرآن كریم در آیه بعد می‌فرماید: بنگر عاقبت توطئة آنها چه شد، كه ما آنها و قومشان همگی را نابود كردیم!(نمل،51)
هنگامى که واژه «مکر» در مورد خداوند به‌کار مى‌رود، به معناى خنثى‌کردن و بازگشت توطئه‌هاى فریبکاران است. همانطور که در 43 سوره فاطر می‌فرماید: نقشه و اندیشه بد جز به صاحبش احاطه نخواهد كرد.
شایان توجه است که تدبیر و چاره‌اندیشی خداوند فقط مربوط به انبیاء و مسلمانان در گذشته نیست. در عصر حاضر نیز اگر دشمنان و کافران برای مسلمانان نقشه‌های فریب‌کارانه طراحی کنند حتما خداوند با مکر خود تدبیر کرده و نقشه‌های شوم آنان را خنثی و بی‌اثر می‌نماید.
نجات حضرت عیسی‌علیه‌السلام و حفظ دین
وَمَكَرُوا وَمَكَرَاللَّهُ وَاللَّهُ خَیْرُ الْمَاكِرِینَ(آل‌عمران،54)؛ آنان مكر كردند، و خدا هم مكر كرد، و خدا بهترین مكركنندگان است.مقصود از مكر (و مكروا) نقشه و طراحی دشمنان است دربارة كشتن و ضربه زدن به دین و پیروان حضرت عیسی(ع) و مقصود از «مكر الله» نجات دادن و بالا بردن حضرت عیسی(ع) به سوی خود می‌باشد، چنانكه در آیه بعد (آل‌عمران/55) و آیات دیگر، به این مطلب اشاره شده است.(برگرفته از تفسیر نمونه، ذیل آیه 54)
عذاب و بلاهای ناگهانی
أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللَّهِ فَلَا یَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ(اعراف،99)؛ آیا آنها خود را از مکر الهی در امان می‌دانند؟! در حالی که جز زیانکاران، خود را از مکر خدا ایمن نمی‌دانند!منظور از «مکر الهی» آن است که خداوند، مجرمان را با نقشه‌های قاطع و شکست ناپذیر بدون اختیار خودشان از زندگانی مرفّه و خوشگذرانی باز می‌دارد، و این اشاره به همان کیفرها و بلاهای ناگهانی و بیچاره کننده است.(برگرفته از تفسیر نمونه، ذیل آیه99)
در واقع وقتی دشمنان برای پیامبران و مسلمانان حیله‌گری کرده و نقشه‌های شوم طراحی می‌کنند؛ خداوند هم برای نقش بر آب کردن نقشه‌های آنان، تدبیر کرده و مکرشان را به خودشان بازمی‌گرداند که این همان مکر الهی است
نتیجه و فلسفه مکر الهی
بنابر این، مکر همیشه و در همه جا بد نیست. هنگامى که این واژه در مورد خداوند به کار می‌رود به معناى خنثی‌کردن توطئه‌هاى زیان‌بار است. و مکر الهی در مورد کسانی اتفاق می‌افتد که در برابر خدا مکر و حیله می‌کنند و خداوند هرگز آغازگر مکر نیست. و این که مکر خدای متعال، همان سنت‌ها و قوانین اوست که در هستی حاکم می‌باشد و حیله‌های بدکاران را به خودشان بازمی‌گرداند. این بازخورد حیله‌ها گاهی آشکار و گاه پنهان است، گاهی متوجه آن می‌شویم و گاه غافل از آنها هستیم.مکاران هیچگاه در نقشه‌های خود، اراده خداوند را ملاحظه نمی‌کنند و وقتی مشغول طراحی نقشه‌های شوم خود هستند، با تدابیر و مکر الهی روبرو شده و ناکام می‌مانند.
شایان توجه است که تدبیر و چاره‌اندیشی خداوند فقط مربوط به انبیاء و مسلمانان در گذشته نیست. در عصر حاضر نیز اگر دشمنان و کافران برای مسلمانان نقشه‌های فریب‌کارانه طراحی کنند حتما خداوند با مکر خود تدبیر کرده و نقشه‌های شوم آنان را خنثی و بی‌اثر می‌نماید.
