خاطرات فيلم در‌حافظه تلويزيون
خاطرات فيلم در‌حافظه تلويزيون
كنجكاوي مخاطبان درباره چند و چون ساخت يك فيلم و لذتي كه از تماشاي پشت صحنه يك اثر سينمايي وجود دارد كمتر از لذت تماشاي خود فيلم نيست. اين مساله تنها درباره تماشاگران عام مصداق ندارد بلكه علاقه‌مندان جدي سينما و منتقدان فيلم نيز به چگونگي فرآيند توليد فيلم علاقه‌مند هستند.
ردپاي اين موضوع را در مطبوعات و رسانه‌هاي مكتوب نيز مي‌توان پيدا كرد. گزارش‌هاي پشت صحنه فيلم و سريال يكي از آيتم‌هاي جذاب روزنامه‌ها و نشريات است كه اطلاعات جالبي درباره يك اثر سينمايي يا تلويزيوني قبل از ساخت آن به خوانندگان خود مي‌دهد يا بعد از پخش يك فيلم يا سريال موفق درباره نحوه ساخت آن اثر گزارشي تهيه مي‌شود تا علاقه‌مندان به هنر هفتم با فرآيند شكل‌گيري آن آشنا شوند.
پيش از مجموعه «يك فيلم يك تجربه» سال‌هاست كه برنامه «شما و سيما» اين سوژه را در مورد برنامه‌هاي تلويزيوني پوشش مي‌دهد كه هميشه مورد توجه مخاطبان اين رسانه قرار گرفته و طرفداران زيادي داشته است.
علاقه به پشت صحنه فيلم‌ها آنقدر زياد و مخاطب‌پذير است كه شبكه نمايش‌هاي خانگي نيز چند سالي است كه در نسخه ويدئويي كه از فيلم‌هاي روي پرده ارائه مي‌دهد پشت صحنه فيلم و مصاحبه با عوامل و سازندگان آن را نيز به پايان فيلم اضافه مي‌كند تا آمار فروش خود را بالا ببرد.
تلويزيون نيز درمورد برخي از فيلم‌ها و سريال‌ها نيز همين كار را مي‌كند. مثلا در پخش اخراجي‌ها از تلويزيون اين مساله اتفاق افتاده است و در طول پخش فيلم نيز بارها و بارها از طريق زيرنويس به مخاطبان خود يادآوري كرده است كه بعد از پايان فيلم پاي تلويزيون خود بنشينند تا گزارش پشت صحنه فيلم را هم تماشا كنند.
در آخرين قسمت برخي از سريال‌هاي داستاني و طنز نيز اين تجربه تكرار شده است. در برخي از مجموعه‌هاي طنز مثل سريال‌هاي مهران مديري در پايان هر قسمت چند اتفاق جالب و برداشت‌هاي متعدد پلان‌هايي كه پخش شده را نشان مي‌دهند كه حتي گاهي بار كميك آن از خود مجموعه نيز بيشتر است و مخاطبان زيادي دارد. اين نوع گزارش‌ها آنقدر جذابيت دارد و مورد استقبال مخاطبان قرار گرفته كه به تدريج به يك بخش مستقل تبديل شده است.
مثلا يك برنامه مستقل از گزارش پشت صحنه برنامه‌هاي پرمخاطب تهيه مي‌شود و با تبليغات وسيع، مخاطبان را به تماشاي آن ترغيب مي‌كنند. كار به جايي رسيده است كه برخي از كارگردان‌ها كه آثار پرفروشي داشته‌اند اعلام كرده‌اند كه به زودي سي‌دي مستقلي از پشت صحنه آن اثر را به بازار روانه خواهد گرفت.
برنامه يك فيلم يك تجربه كه با ايده و همت رضا ميركريمي براي اولين بار در شبكه 4 توليد شد علاوه بر اين كه يك مستند سينمايي جذاب را شكل داده به نوعي بازنمايي تاريخ سينماي ايران نيز هست.
تاريخ سينما خود جزئي از سينماست كه صرفا وقايع سينمايي را تثبيت و مرور نمي‌كند بلكه به عنوان يك عنصر معنايي مهم در تاويل متن هنري و بازتوليد مفهومي يك فيلم سينمايي شناخته مي‌شود. اين معني حتي در نام برنامه نيز نمادين شده است. هر فيلم يك تجربه تاريخي از كنش هنري است كه بازگشت آگاهانه به آن و درك مجدد آن به بازآفريني و تداوم نظام معنايي يك اثر منتهي مي‌شود و به تاويل پذيري آن تداوم مي‌بخشد.
يك فيلم يك تجربه را مي‌توان از منظر جامعه‌شناسي سينما مورد توجه قرار داد به اين معني كه فيلم را در شرايط تاريخي توليد و آفرينش و شرايط اجتماعي، فرهنگي، سياسي و... آن زمان مورد واكاوي قرار مي‌دهد و در اين رويكرد عوامل فرامتني و غيردراماتيكي كه در خلق يك اثر سينمايي موثر بودند را بازشناسي مي‌كند.
در فرآيند اين گزارش مخاطبان علاوه بر عوامل درون ذاتي سينما به شرايط موثر بيروني كه در سطوح پنهان‌تري در آفرينش هنري نقش دارند را نيز مي‌شناسد و به درك كامل‌تري از يك فيلم مي‌رسد.
يك فيلم يك تجربه در سري اول خود آثاري همچون هامون، من ترانه 15 سال دارم، ناخدا خورشيد، سرب، بودن يا نبودن و آژانس شيشه‌اي و... را مورد بررسي قرار داده كه هر كدام نيز داراي عنوان مشخصي بودند، مثل «دلواره» براي آژانس شيشه‌اي يا «مساله اين است» براي فيلم بودن يا نبودن و... در واقع هر كدام از برنامه‌ها يك مستند مستقل بودند كه بيوگرافي فيلم‌ها را به تصوير مي‌كشيدند.
در سري دوم نيز كه به تهيه‌كنندگي ناهيد دل آگاه در حال پخش است آثاري همچون فرش باد، قدمگاه، پرده آخر، آن سوي آتش، چهارشنبه‌سوري، دونده، دندان مار، در مسير تندباد، روبان قرمز، روسري آبي، روز سوم، سرزمين خورشيد، شهر موش‌ها، شير سنگي، طلسم، قرمز، قصه‌هاي بازار، كافه ترانزيت، گاو، آن سوي آتش، گل‌هاي داوودي، مادر، ماديان، ماهي‌ها عاشق مي‌شوند، مشق شب، نار و ني، ياد و يادگار، بچه‌هاي آسمان و عروس آتش مورد بررسي قرار مي‌گيرند.
هر يك از اين قسمت‌ها همچون يك بسته كاملي هستند كه تاريخچه يك فيلم را مستندسازي مي‌كنند و آن را نه صرفا در حافظه تاريخي مخاطبان كه در حافظه تصويري سينما به ثبت مي‌رساند. يكي از بخش‌هاي جذاب اين مستند به بازگويي تجربيات بازيگران و كارگردان از فيلم مورد نظر برمي‌گردد. گاهي برخي از آنان از حضور در يك فيلم اظهار پشيماني مي‌كنند يا آن كه نسبت به فرآيند توليد آن نقد دارند يا به طور كلي به درك ديگري از فيلم رسيده‌اند اين مساله درباره كارگردان‌ها نيز صدق مي‌كند.
اينجاست كه ديدگاهاي هرمنوتيكي درباره هنر مصداق پيدا مي‌كند به اين معني كه گذر زمان ممكن است تاويل فيلم و تجربه شخصي هنرمند را درباره اثري كه ساخته يا در آن مشاركت داشته است، تغيير دهد. مثلا در مستند فيلم «گاو» جمشيد مشايخي پس از سال‌ها برخي از مسائل توليد اين فيلم را به نقد كشيد. عنصر ديگري كه در اين مجموعه مستندها برجسته است و شايد در جايي ديگر هم فرصت طرح آن نباشد واكنش مخاطبان درباره يك فيلم خاص است.
به عنوان مثال بسياري از مردم خوزستان نسبت به فيلم عروس آتش خسرو سينايي انتقاد داشتند و آن را توهين به فرهنگ و رسم و رسومات خود مي‌دانستند يا مردم منطقه‌اي كه فيلم «گاو» در آنجا تهيه شده نسبت به اتفاقاتي كه در زمان توليد اين فيلم وجود داشت معترض بودند. در اين مستند، حاشيه‌هاي جذاب‌تر از متني وجود دارد كه يك فيلم را در سويه رسانه‌اي آن بازنمايي مي‌كند و ديدگاه‌هاي متفاوت و گاه متضادي را درباره يك اثر سينمايي ارائه مي‌دهد.
از اين روست كه نمي‌توان يك فيلم را يك تجربه دانست بلكه تجربه‌ها و تاويل‌هاي گوناگوني در آن نهفته است كه قدرت سينما، زيبايي‌شناسي، جامعه‌شناختي و تاثيرات پيراموني آن را در حافظه جمعي يك ملت، بازنمايي كرده و به خاطره‌اي نوستالژيك بدل مي‌كند.
رضا صائمي - جام جم
تنظيم براي تبيان : مسعود عجمي