نوآوري در يادگيري با تکاليف درسي خلاق

راهنمايي براي آموزگاران، پدران و مادران

سرآغاز

مجموعه‏اي که پيش رو داريد، از سلسله کتاب‏هاي ((هدايت دانش‏آموزان به سوي موفقيت)) انتخاب شده است. اين مجموعه به نشاني اينترنتي http://www.learnstudyskills.com قابل دست‏رسي است و نوشته‏ي تحقيقي ((با تکاليف درسي به دانش‏آموزان خود کمک‏کنيد)) که در اين کتاب، محتواي تغييريافته‏ي آن را با عنوان ((نوآوري در يادگيري با تکاليف درسي خلاق)) براي خوانندگان ايراني ارائه کرده‏ايم، از سوي واحد آموزش ((اداره‏ي تحقيقات آموزشي و توسعه‏ي ايالات متحده‏ي آمريکا)) با نشاني عمومي http://www.ed.gov/pubs/Helpingstudents در اينترنت قرار داده شده است.

نانسي پائولو¹ نويسنده‏ي کتاب و ليندا داربي² ويراستار آن است. تصاوير کتاب نيز کار خانم مارگريت اسکات³است.

محتوايي از اين کتاب که آن را براي خوانندگان رشد آموزش ابتدايي برگزيده‏ايم، قدري با متن اصلي آن متفاوت است. در واقع، ما تلفيقي از ترجمه، پژوهش و تأليف را مدنظر داشته‏ايم. شيوه‏ي کار بدين‏صورت بود که ابتدا متن کتاب با دقت تمام از زبان‏ انگليسي ترجمه شد. مطالعات تطبيقي ويژه‏اي توسط مجله‏ي رشد آموزش ابتدايي صورت پذيرفت و مطابق با ويژگي‏هاي نظام آموزشي ايران، واقعيت‏ها و مثال‏هايي براي موارد ذکر شده در متن خارجي فراهم آمد و نکاتي که با روش‏هاي آموزشي رايج در ايران منافات داشتند، کنار گذاشته شدند. آن‏گاه براساس متن اصلي و تجربه‏هاي جمع‏آوري شده، کتاب جديدي براي خوانندگان ايراني تأليف شد.

از اين‏روست که بر پيشاني مطلب، از عبارت ((ترجمه، مطالعه‏ي تطبيقي و آماده‏سازي)) استفاده کرده‏ايم. هم‏چنين سعي ما بر اين بود از ارائه‏ي مطالب مشابهي که در کتاب‏هاي معتبر ترجمه و تأليف شده به زبان فارسي درباره‏ي ((تکليف)) وجود دارند، خودداري کنيم.

با تغييراتي که در نظام‏ ارزش‏يابي از آموخته‏هاي دانش‏آموزان در دوره‏هاي ابتدايي و راهنمايي پديد آمده و اهميتي که آيين‏نامه‏ي امتحانات جديد براي ((تکاليف درسي و فعاليت‏هاي خارج از کلاس فراگيرندگان)) قائل شده است، به‏نظر مي‏رسد مطالب مندرج در اين کتاب، مي‏تواند راهنماي مناسبي براي پدران، مادران و معلمان باشد و تکاليف ارائه شده توسط معلمان براي فراگيرندگان، نه از سر مکلف ساختن اجباري آن‏ها، بلکه در ايجاد لذت و عشق و علاقه به يادگيري در ميان دانش‏آموزان باشد. اگر بخواهيم، کودکان و نوجوانان ايراني نيز مي‏توانند ((مشق)) بدون ((اشک)) را تجربه کنند. به‏طور قطع از رهگذر انجام تکاليف پويا و خلاق،و کنار ساير برنامه‏هايي که براي تربيت آن‏ها به‏کار مي‏گيريم، توانمندي آن‏ها در رويارويي با جهان در حال تغيير، افزايش خواهد يافت و شهرونداني فهيم فراروي ما خواهند بود.

پيش گفتار

تکاليف درسي بسيار متنوع هستند و مي‏توان آن‏ها را به گونه‏اي متفاوت براي دانش‏آموزان طرح کرد. برخي از معلمان، تکاليف درسي را به گونه‏اي طرح مي‏کنند که يادگيري فراگيرندگان را با لذت توأم مي‏سازد. ولي بعضي ديگر، تکاليف درسي را نوعي فعاليت عادي مي‏پندارند که با انجام آن‏ها، دانش‏آموزان روي مسائل مهم و نکات اصلي درس، تمرين و تمرکز بيش‏تري مي‏کنند و هدف از اين کار آن است که در آن درس، تسلط بهتري پيدا کنند.

متأسفانه انواع اغلب تکاليف درسي که از کوچک‏ترين خلاقيتي بي‏بهره‏اند، فقط((مشغله‏اي)) هستند که معلمان براي دانش‏آموزان خود مي‏تراشند و هدف آموزشي خاصي در آن‏ها نهفته نشده است. دانش‏آموزان با انجام اين تکاليف دلسرد مي‏شوند و لذت و ارزش يادگيري را احساس نمي‏کنند. حتي به اين نتيجه مي‏رسند که معلمانشان نيز به آن‏ها اهميت نمي‏دهند و آن‏طور که بايد، درکشان نمي‏کنند. همين امر، موجب وارد شدن لطمه به مراحل تعليم و تربيتي آنان مي‏شود.

بنابر دلايلي، از ديرباز از تکاليف درسي به‏عنوان نقطه‏اي اتکايي در آموزش‏و‏پرورش کشورهاي جهان از جمله آمريکا نام برده شده است.⁴

يکي از آن دلايل اين است که با انجام تکاليف درسي، زمان يادگيري افزايش مي‏يابد و کودکاني که وقت بيش‏تري را به انجام تکاليف اختصاص مي‏دهند، به‏طور متوسط در مدرسه نيز شاگردان بهتري هستند. کارول⁵، از روان‏شناسان پيرو بلوم⁶، در بحث يادگيري کامل، استعداد را چنين تعريف مي‏کند: ((استعداد، مدت زماني است که براي يادگيري کامل موضوعي لازم است.)) وي استعداد را با طول زمان متناسب مي‏داند و مي‏گويد، اگر بتوانيم شرايطي فراهم آوريم که زمان آموزش براي افرادي که ظاهرا" کم‏استعداد هستند و در واقع زمان بيش‏تري را براي يادگيري مي‏طلبند، افزايش يابد، حتي امکان اين‏که آنان هم به يادگيري کامل دست يابند، وجود خواهد داشت.

عده‏اي معتقدند، براي رساندن دانش‏آموزان به مرز يادگيري کامل، مي‏توان از تکاليف درسي نيز استفاده کرد. ولي با متفاوت بودن دانش‏آموزان از لحاظ ويژگي هاي فردي که نمي‏توان براي همه‏ي آن‏ها تکليف يکسان و همگني را ارائه کرد و نيز ساير مشکلات، چه بايد کرد؟ معلمان چگونه مي‏توانند بر مشکلات ناشي از تکاليف درسي و اضطرابي که از طريق انجام تکاليف به شاگردان منتقل مي‏شود، غلبه کنند؟

نظراتي که در اين کتاب ارائه مي‏شوند، بر مبناي تحقيقات معتبر آموزشي داخلي و خارجي تدوين شده‏اند و اطلاعات ارائه شده از بهترين و مجرب‏ترين معلمان نيز، به شکلي کارشناسي شده در کتاب درج شده است. در حين مطالعه‏ي اين کتاب، به برخي عقايد آشناي قديمي نيز برخواهيد خورد. اما ممکن است به نکات و موارد خلاقانه‏ي جديدي نيز دست يابيد که براي روش تدريس معلمان مناسب باشد و به کار شما پدران و مادران نيز بيايد. دانش‏آموزان، معلمان، والدين و معلمان خصوصي، همگي نقش حياتي و مهمي را در مراحل انجام تکاليف درسي برعهده دارند. بياييد با پرمحتوا و غني‏ساختن و هرچه مفيدتر کردن تکاليف درسي براي دانش‏آموزان و ايجاد شرايط مناسب براي پرورش خلاقيت فراگيرندگان، در رشد بهينه‏ي‏ نسل آينده‏ خود بکوشيم.

1.‏ تکاليف درسي، دردسري بزرگ براي معلمان

معلمان، همواره از مشکل بودن تکاليف درسي در همه‏ي ابعاد آن سخن گفته‏اند. خانم نانسي پائولو، در متن اصلي ((با تکاليف درسي به دانش‏آموزان خود کمک کنيد))، نمونه‏هايي را از ديدگاه‏هاي چند معلم و چالش‏هاي گروه‏هاي معلمي، ذکر کرده است. ما هم در حين مطالعات تطبيقي، به چنين مواردي برخورديم. چند مورد از اين نظرات را مي‏آوريم:

*‏ خانم الينور ديزنبوروک⁷، آموزگار کلاس ششم ابتدايي در درس‏هاي اجتماعي و قرائت در ايالت ويرجينيا مي‏گويد: ((مشق شب، از بزرگ‏ترين مشکلات و دردسرهايي است که بعد از دو دهه تدريس، هنوز با آن روبه‏رو هستم.))

* خانم مينو طاهري، آموزگار کلاس اول ابتدايي در يکي از مناطق شمالي تهران که کلاس‏هاي پرجنب‏وجوشي دارد، در اين‏باره مي‏گويد: ((چون کودکان باهم متفاوت‏اند و ويژگي‏هاي فردي هر يک و استعداد و علاقه‏اي که به يک درس و يا هنر خاص دارند، گوناگون است، سخت‏ترين زمان تدريس من هنگامي است که مي‏خواهم براي اين کودکان تکليف تعيين کنم. به راستي من چگونه بايد عمل کنم؟))

*‏ براي بسياري ازمعلمان، ارائه‏ي تکليف درسي، منشأ اضطراب و نگراني‏هاي فراواني است. در سال 1998 در کلرادو آمريکا، در جلسه‏ي بحث و گفت‏وگوي معلمان و کارگاه‏هاي آموزشي که به همين منظور تشکيل شده بود، شرکت‏کنندگان درباره‏ي اين سخن گفتند که چه‏طور مي‏توان راه‏حل‏هايي پيدا کرد تا کيفيت تکاليف درسي را بهبود بخشيد. آنان هم‏چنين به دنبال راهي بودند تا با تکاليف درسي، علاوه‏بر کمک به دانش‏آموزان در يادگيري مطالب، چنان آن را سرگرم سازند که ديگر مجالي براي بازي‏هاي رايانه‏اي مخرب و فعاليت‏هاي ناسالم ديگر باقي نماند.

*‏ درنيمه‏ي دوم سال 1378، در مناطق داخلي شهر تهران و برخي شهرستان‏ها، درباره‏ي چگونگي ارائه‏ي تکليف خلاق نشست‏هايي ترتيب داده‏ شد و تعدادي از معلمان دوره‏هاي ابتدايي و راهنمايي، نمونه‏هايي از تکاليف درسي متنوع و خلاقانه‏ي خود را که با تکاليف عادي و تکراري فرق داشتند، براي حاضران ارائه دادند. اين تکاليف در پايانسال 1378، در جلساتي که ((جشنواره‏ي تکليف)) ناميده شدند، به نمايش درآمدند. از آن زمان تاکنون، جامعه‏ي آموزشي کشور ما منتظر انتشار اين تجربيات مستندسازي شده است و به‏طور قطع معلمان مي‏توانند با دراختيار داشتن اين نمونه‏ها، خود به طراحي تجربه‏هايي جديدتر در زمينه‏ي تکاليف درسي خلاق اقدام کنند.

*‏ در جلساتي که در دهه‏ي قبل در چند ايالت و شهر آمريکا برگزار مي‏شدند، تکاليف درسي موضوع‏اصلي‏ گفت‏وگوي معلمان بود. درجلسه‏ي معلمان در تگزاس، شرکت‏کنندگان به مشکلاتي مانند حمايت‏نشدن ازطرف پدران و مادران در انجام تکاليف‏درسي اشاره کردند. در تالار دبيرستاني در کاليفرنيا، دو معلم درباره‏ي اين‏که چگونه مي‏توان دردانش‏آموزان انگيزه ايجادکرد و آنان را به انجام و تکميل تکاليف‏درسي تحريک‏کرد، گفت‏وگو کردند. در نيويورک، در دفتر معلمان، يکي از آموزگاران نقل کرد که سگ دانش‏آموز کلاس چهارمي‏اش، تکليف درسي رياضي او را پاره_ پاره کرده و جويده است و اين، مورد بسيار حادي بود. چرا که پيش از اين، تنها در مورد پاره شدن تکاليف‏درسي توسط برادران و خواهران کم‏سن‏وسال‏تر دانش‏آموزان در برخي موارد، توسط پدران و مادران عصباني و خشمگين، گزارش‏هايي دريافت شده‏ بود.

*‏ دکتر غلامرضا حسين‏نژاد، استاد ايراني و متخصص فناوري آموزشي که در آموزش بسياري از معلمان در گوشه و کنار کشور نقش داشته است، مهم‏ترين پرسش معلمان، به‏ويژه شاغلان دوره‏هاي ابتدايي و راهنمايي در چند سال گذشته را، ((تکليف درسي)) مي‏داند. او مي‏گويد: ((در سال‏هاي اخير، کلاسي نيست که برخي از مباحث آن به گفت‏وگو درباره‏ي تکاليف درسي و چگونگي متنوع ساختن آن‏ها منجر نشود. معلمان، به شکل گسترده‏اي خواهان فراگيري روش‏هاي جديد ارائه‏ي تکاليف درسي خلاق هستند و خود نيز تجربه‏هاي خوبي در اين زمينه دارند.))

*‏ دکتر داوود خالقي، استاد تربيت معلم که سال‏هاي گذشته هدايت ده‏ها کارگاه آموزشي و جلسه‏ي آموزشي معلمان را برعهده داشته، بر اين باور است که تغيير در محتواي تکاليف درسي سنتي آغاز شده است و در صورتي که در ارائه‏ي آموزش‏هاي نوين به معلمان قصور نکنيم، به زودي شاهد تنوع در تکاليف درسي و گسترش خلاقيت‏هاي معلمان در اين زمينه خواهيم بود.

***

يکي از مشکلات تکاليف درسي که امروزه تقريبا" همه‏ي معلمان با آن روبه‏رو هستند، طرح تکاليف پرمحتوا، غني و مناسب و متنوع است. زماني موفقيت دانش‏آموز به‏طور رضايت‏بخش افزايش مي‏يابد که معلمان به شکلي منظم تکليف درسي طرح کنند و دانش‏آموزان نيز مسئولانه اين تکاليف را انجام دهند. هرقدر تعداد دانش‏آموزاني که به کلاس بالاتر مي‏روند، افزايش يابد، از نظر علمي نيز سود بيش‏تري نصيب جامعه خواهد شد. ب

ه‏طور قطع نقش تکاليف درسي خوب در تربيت مناسب اين دانش‏آموزان به‏عنوان شهرونداني مسئوليت‏پذير و فهيم، غيرقابل انکار است. تکاليف درسي خلاق، به بهبود عادت‏هاي خوب و دقت دانش‏آموزان کمک مي‏کند. هم‏چنين در گسترش اعتماد به نفس فراگيرندگان و مسئوليت‏پذيري آن‏ها نقش دارد و مهم‏تر اين‏که عشق به آموختن را در آنان تقويت مي‏کند.

...........................................................................................................................

1. Nancy Paulu

2. Linda. B. Darby

3. Margaret scott

4.‏ آمريکا همواره از جمله کشورهايي است که ((ادبيات تکاليف درسي و مشق شب)) به نوعي با پژوهش‏هاي تربيتي انجام شده در اين کشور، ارتباط داشته است. دکتر نادرقلي قورچيان، پژوهشگر ايراني، در تحقيق برجسته‏اي که درباره‏ي ((تکليف شب)) انجام داده، در بخش ((سيماي جهاني تکليف شب))، قسمت عمده‏اي را به طرح ديدگاه‏ها و تحقيقات انديشمندان آمريکايي اختصاص داده است.

5. Karoll

6. Blom

7. Eleanor Dasenbrook