ويژگي کتاب هاي آموزشي
ويژگي کتاب هاي آموزشي در آموزش رياضي
هر رسانه، فارغ از نوع و هدف آن، به طور قطع به خواننده خود اطلاعاتي مي دهد و يا تجربه اي مي آموزد. کتاب نيز از اين قاعده مستثنا نيست. هر کتابي که به بازار مي آيد، بي ترديد پيامي آموزشي – چه مثبت و چه منفي، چه کم و چه زياد – در بر دارد. با اين تعريف وسيع و گسترده، تمام کتاب ها " آموزشي" هستند. اما اگر بخواهيم اين تعريف کلي را تخصصي تر کنيم، مي توانيم کتاب هاي آموزشي رياضي را به صورت زير تعريف کنيم:
" کتاب هاي آموزشي رياضي، کتاب هايي هستند که به منظور فراهم کردن زمينه هاي ايجاد انگيزه آموزش جبراني، افزايش دانش و سواد علمي، پرورش مهارت ها، ارتقاي يادگيرنده و تسهيل، تقويت، تکميل و تعميق يادگيري، چه براساس برنامه رسمي مصوب درسي و چه در کنار برنامه درسي، به منظور گسترده کردن و يا تکميل برنامه درسي توليد مي شوند."
بنابر اين، کتابي آموزشي است که يا به تأييد و تقويت برنامه درسي مي پردازد يا با توجه به زمينه هاي آموزشي که برنامه درسي فرصت پرداختن به آن ها را نداشته است، يا درنظر گرفتن هدف هاي آموزشي خاص براي مخاطبان ويژه و بر حسب علاقه آن ها تهيه مي شود.
انواع کتاب هاي آموزشي
الف) کتاب هاي " کار و تمرين"
تعريف :کتاب هايي هستند که به منظور تعميق، توسعه و تثبيت يادگيري و در چارچوب برنامه درسي مصوب تهيه مي شوند و با در نظر گرفتن تفاوت هاي فردي دانش آموزان، فرصت هاي جديدي بر حسب نيازهاي متفاوت آن ها ايجاد مي کنند.
مصداق هاي کتاب هاي " کارو تمرين": هر کتاب با نام دفتر تمرين، کتاب کار، نمونه سؤال، سؤال هاي طبقه بندي شده، سؤال هاي امتحاني و نيز کتاب هايي که بعد از يک خلاصه درس ( بدون قصد تدريس )، تمرين هاي زيادي ارائه مي دهند، شامل اين طبقه بندي مي شوند.
آن چه اين کتاب ها را از ساير کتاب ها متمايز مي کند، هدف اصلي آن، يعني ايجاد فرصتي براي تمرين آموخته هاست و نه تدريس جديد و يا آموزش مجدد. هرکتابي که در آن چنين هدفي پر رنگ تر باشد، دراين طبقه قرار مي گيرد.
هدف ها
- تعميق آموخته هاي دانش آموزان در ارتباط با مطالب کتاب و برنامه درسي
- ايجاد زمينه براي تقويت مهارت ها و نگرش ها
- ايجاد فرصت تازه براي آموزش مجدد، تمرين آموخته ها و توسعه و غني سازي آموزش براي مخاطبان گوناگون
- تکميل محتواي برنامه درسي، از جمله ذکر مثال هاي کاربردي در زندگي روزمره، کاربرد در ساير علوم، پرورش مهارت هاي اجتماعي، هنري و خلاقيت
- استحکام واستمرار بخشيدن به فرايند يادگيري دانش آموزان
- فراهم ساختن فرصت و زمينه براي ارزش يابي مرحله اي و تکويني دانش آموزان به وسيله معلم
- ايجاد تنوع در ارائه تمرين ها، به طوري که از آموزش کليشه اي و يادگيري صوري به يادگيري دروني و عميق کمک کند.
ويژگي ها و معيارهاي ارزش گذاري
- براي سطرها و هدف هاي گوناگون يادگيري ( دانشي، مهارتي و نگرشي ) تمرين و فعاليت داشته باشد.
- سؤال هاي واگرا در جهت پرورش و تقويت خلاقيت دانش آموزان داشته باشد.
- از سؤال هاي تکراري، يکنواخت و کليشه اي پرهيز کرده و اصل را بر تکرار نگذاشته باشد.
- با سر فصل هاي برنامه درسي هماهنگي داشته باشد و برنامه را تقويت وتکميل کند.
- فرصت هايي براي کاربرد يافته هاي علمي در ميدان عمل فراهم سازد.
- ضمن توجه به يادگيري مشارکتي، براي کارهاي گروهي و همياري و تعاون، فرصت هايي فراهم کند
- انواع فعاليت هاي متنوع از جمله: رسم شکل، تکميل جدول، طراحي و ساخت وسايل، رسم نمودار و جدول و پازل، فعاليت هاي علمي و کارورزي و هنري و ... داشته باشد.
- مهارت هاي تفکر را تقويت و فرصت هايي براي انديشيدن و فکر کردن فراهم کند.
- مخاطبان را با معماها، پرسش ها و مسأله هايي مواجه کند؛ به طوري که دانش آموزان براي طي کردن روش علمي و حل مسأله و معماها، انگيزه داشته باشند.
- ارتباط دروني رياضي و ارتباط رياضيات با ساير درس ها و علوم وزندگي روزمره را تبيين کند.
- از ارائه نمونه سؤال هاي امتحاني سال هاي قبل پرهيز کند و آموزش را در خدمت ارزش يابي قرار ندهد.
- بر سؤال هاي چند گزينه اي در سطح آموزش عمومي تأکيد نکند و فرهنگ تست زدن را ترويج ندهد.
- در ارائه سؤال ها وتمرين ها از قالب هاي جذاب مثل بازي و سرگرمي استفاده کند.
- با در نظر گرفتن تفاوت ها وتوانايي هاي فردي دانش آموزان، تمرين ها و مسأله هاي مناسب با سطح هاي گوناگون داشته باشد.
ب) کتاب هاي جنبي و سرگرمي
تعريف: کتاب هايي هستند که به ياري آن ها، دانش آموزان با جنبه هاي متفاوت رياضيات – که در برنامه درسي فرصت هاي کم تري براي بروز و ظهور داشته اند – آشنا و علاقه مند مي شوند و شگفتي ها و زيبايي هاي رياضيات را مشاهده و تجربه مي کنند و با تاريخ کشف، بسط و گسترش مباحث متنوع رياضي آشنا مي شوند. اين نوع کتاب ها ، مستقل از کتاب هاي درسي هستند و در صورت تغيير و تحول برنامه درسي، موجوديت خود راحفظ مي کنند.
مصداق هاي کتاب هاي جنبي و سرگرمي: کتاب هايي هستند که شامل بازي، معما، سرگرمي، جدول و تاريخچه مي شوند. اين کتاب ها با عنوان هايي مثل تفريح با رياضي، سرگرمي و رياضي، و بازي و رياضي چاپ مي شوند؛ ولي هدف دانش افزايي وتقويت برنامه درسي موجود را ندارند و ممکن است از فناوري درجهت بازي وسرگرمي در آن ها استفاده شده باشد؛ براي مثال بازي با ماشين حساب که محتواي بازي ها، رياضي است.
اين نوع کتاب ها، مخاطب خاص خود را دارند. معمولاً عموم دانش آموزان نمي توانند مخاطب اين نوع کتاب ها باشند و تنها عده اي که به رياضي علاقه مندند و نيز کساني که دوست دارند از جنبه هاي ديگر با رياضيات برخورد داشته باشند، از آن ها استفاده مي کنند.
هدف ها
- علاقه مند کردن دانش آموزان به رياضيات و آشنا کردن علاقه مندان با جنبه هاي ديگر رياضي
نشان دادن زيبايي ها و شگفتي هاي رياضيات
- بيان تاريخ کشف، توسعه، بسط رياضي و اتفاقات جالبي که در دنياي رياضي رخ داده است
آشنا کردن مخاطبان با دانشمندان علوم رياضي، تلاش هاي آن ها، اتفاقات مهم زندگي آن ها، تأليفات و نقشي که در علم رياضي داشته اند
- گسترش فرهنگ رياضيات و ترويج آن بين دانش آموزان و معلمان
- واداشتن دانش آموزان به تفکر، با طرح سؤال ها و معماهاي جالب و جذاب
ويژگي ها و معيارهاي ارزش گذاري
- در طرح معماها، سرگرمي ها و محتواي کتاب، تنوع وجود داشته باشد.
- در طرح معماها و سرگرمي ها، رعايت ساده به مشکل و سطح هاي متفاوت و توانايي هاي دانش آموزان درنظر گرفته شده باشد.
- سرگرمي ها و مطالب جنبي، بار آموزشي داشته باشند؛ به طوري که بتوان از آن ها در طرح فعاليت هاي ياددهي – يادگيري بهره جست.
- از طرح معماها و سرگرمي هايي که خارج از حد توانايي دانش آموز هستند، يا محتواي رياضي آن ها ناچيز است و يا پاسخي گمراه کننده دارند ، پرهيز شده باشد.
- به مسائل فرهنگي و ارزش هاي مذهبي، ملي و سنتي توجه داشته باشد.
- محتواي مطرح شده جذاب باشد و دانش آموزان را به رياضي علاقه مند کند.
- در طرح مباحث تاريخي، به مستند بودن وقايع توجه و دقت لازم داشته باشد.
- زمينه تفکر را فراهم سازد.
- از تصويرها، طرح ها و نقاشي ها براي جذاب کردن، ايجاد فهم جديد و تعميق محتوا، به خوبي بهره گرفته شده باشد.
پ) کتاب هاي دانش افزايي و تکميلي
تعريف:کتاب هايي هستند که به ارائه اطلاعات فراتر از چارچوب هاي کتاب و برنامه درسي مي پردازند و مي توانند به عنوان منبع و مرجع مورد استفاده دانش آموزان قرار گيرند. اين کتاب ها خود آموز هستند و براي تکميل و يا توسعه برنامه درسي مصوب توليد مي شوند. ويژگي بارز آن ها، قصد مؤلف مبني بر تدوين يک اثر آموزشي است که در اين راه امکان دارد از قالب هاي گوناگون متنوع بهره بگيرد.
مصداق هاي کتاب هاي دانش افزايي و تکميلي کتاب هايي هستند که ضمن توضيح درس، حل مثال ها، ارائه فعاليت، نمونه سؤال ها و تمرين ها، با هدف تدريس و آموزش تهيه مي شوند و جنبه آموزشي آن ها، بر تمرين غالب است. در ارائه تدريس و آموزش ممکن است از قالب هاي فعاليتي مانند شعر، داستان، سرگرمي، بازي و يا انتقال يک سويه و ارائه اطلاعات استفاده شده باشد؛ ولي باز هم آنچه بارز است، تأکيد بر آموزش و ارائه محتواست.
کتاب هاي دائرة المعارفي و واژه نامه هاي رياضي نيز شامل همين نوع کتاب ها مي شوند. در هر صورت، کل کتاب هايي که دايره اطلاعات رياضي دانش آموز را تکميل مي کنند و يا توسعه مي بخشند، در اين حوزه قرار مي گيرند.
هدف ها
- ارائه مجموعه اي مدون از دانش در حوزه رياضي و متناسب با مخاطبان
- پاسخ مناسب به کنجکاوي هاي مخاطبان درباره رياضيات، کاربرهاي آن، ارتباط باساير علم ها و تکميل محتواي برنامه درسي
- فراهم کردن فرصتي مجدد براي آموزش تکميلي و جبراني محتواي کتاب هاي درسي
- فراهم کردن زمينه هاي جديد در چارچوب برنامه درسي رياضيات و ارائه مطالب محتواي جديد
- پاسخگويي به برخي نيازهاي اطلاعاتي بر انگيخته شده به هنگام مرور برنامه هاي درسي
- ارائه محتواي تکميلي براي برنامه درسي و پر کردن خلأهاي احتمالي و يا بيان محتواي درس ها با روش هاي ديگر و همچنين بسط مطالب مطرح شده
- ارائه محتوا، مفاهيم و اطلاعاتي که به مجموعه دانش رياضي دانش آموز افزوده مي شود
ويژگي ها و معيارهاي ارزش گذاري
- در چارچوب برنامه درسي مصوب باشد و آن را تکميل، تأييد و تقويت کند.
- قالب فعال داشته باشد و با دانش آموز تعامل برقرار کند.
- از ارائه يک سلسله اطلاعات پرهيز کند و صرفاً انتقالي نباشد.
- شکل ارائه محتوا جذاب باشد
- کنجکاوي و تفکر دانش آموز را تحريک کند و بر علاقه و نشاط او نسبت به رياضي بيفزايد.
- به رشد سواد علمي و فناورانه دانش آموز کمک کند.
- مي تواند به عنوان مرجع و منبع مورد استفاده دانش آموز قرار گيرد و روحيه جست و جوگري و تحقيق را در او تقويت کند.
- از ارائه تعريف ها، خلاصه و دسته بندي کردن مفاهيم پرهيز کند، دانش آموزان را به سرعت به قواعد و دستورهاي رياضي نرساند و بيان کتاب، قاعده اي نباشد.
- براي کارهاي گروهي زمينه سازي و حس همياري و تعاون را تقويت کند.
- کاربردهاي رياضي را در زندگي روزمره و در ارتباط با ساير علوم آشکار سازد.
- بر آموزش مهارت هاي رياضي تأکيد و آن ها را تقويت کند.
- ارتباط دروني رياضيات و شبکه مفهومي مفاهيم و محتوا را براي دانش آموز قوت بخشد و گسترش دهد.
ت) کتاب هاي دانش افزايي حرفه اي معلم
تعريف:کتاب هايي هستند که به دانش افزايي حرفه اي معلمان در رياضي و در زمينه هاي يادگيري و تدريس در چارچوب اهداف و برنامه درسي، توجه خاصي دارند. معلماني که دانش بيش تر و مهارت ها و توانايي بهتري دارند، در راهنمايي و آموزش دانش آموزان مؤثرتر عمل مي کنند. ضرورت توجه به اين نوع کتاب ها، ناشي از همين نکته است.
مصداق هاي کتاب هاي دانش افزايي حرفه اي معلم کتاب هاي روش تدريس رياضي، نحوه استفاده از وسايل آموزشي، مباني نظري و تئوريک آموزش رياضي و همچنين مباحث علوم تربيتي متناسب با آموزش رياضي که در نهايت با هدف افزايش توانايي معلم در به کارگيري روش هاي تدريس و طراحي و اجرا و فعاليت هاي ياددهي – يادگيري در کلاس درس استفاده مي شوند.
هدف ها
- افزايش توانايي ها و مهارت هاي معلم در هدايت فعاليت هاي ياددهي – يادگيري، با تأکيد بر درس ها و يا برنامه درسي رياضي؛
- توجه دادن معلمان به اهميت علوم تربيتي و نقش آن در آموزش
- افزايش توانايي هاي معلم براي بالا بردن صلاحيت هاي حرفه اي او
- به روز نگه داشتن معلمان در خصوص آموزش و آشنا کردن آن ها با مباحث جديد آموزش رياضي و روش هاي تدريس جديد.
ويژگي ها و معيارهاي ارزش گذاري
- محتواي کتاب به بهبود فرايند تدريس معلمان از طريق حل مشکلات آموزشي آن ها کمک کند.
- محتواي کتاب توانمندي معلم را به منظور طراحي فعاليت هاي کلاسي براي دانش آموزان افزايش دهد.
- مواردي از درهم تنيدگي مباحث درسي با مسائل جامعه، زندگي روزمره، مشاغل و فناوري روز را مطرح کند.
- به تشريح سياست ها، هدف ها و برنامه درسي رياضي بپردازد و آن ها را براي معلمان تفسير و تبيين کند.
- محتواي کتاب با نيازهاي حرفه اي معلمان در رشته و مقطع تدريس هماهنگي داشته باشد.
- به معرفي مواد و منابع مورد نياز و حرفه اي معمان در خصوص آموزش رياضي بپردازد.
- روش هاي تدريس متناسب با نيازها و تفاوت هاي فردي دانش آموزان را مطرح کند.
ث) کتاب هاي دانش افزايي رياضي معلم
تعريف: کتاب هايي هستند که براي دانش افزايي دانش پايه( رياضي ) معلمان تهيه مي شوند. معلم با توجه به سطح تحصيلات و ارتباط خود با پايه تحصيلي و رياضياتي که آموزش مي دهد، نياز دارد ابتدا دانش پايه خود رادر آن موضوع خاص بالا ببرد و سپس در آموزش آن به دانش آموز بکوشد. اين کتاب ها براي تأمين اين نياز معلمان تهيه مي شوند.
مصداق هاي کتاب هاي دانش افزايي رياضي معلم: کتاب هايي هستند که محتواي آن ها بر اساس دانش پايه رياضي و مرتبط با درس هاي رياضي آموزش عمومي است و با هدف افزايش دانش پايه رياضي معلم تهيه مي شوند. براي مثال، وقتي آموزش مفهوم عدد در پايه اول دبستان براساس نظريه مجموعه هاست، معلم کلاس اول بايد دانش رياضي مرتبط با اين روش آموزش را بداند.
هدف ها
- ارائه اطلاعات دانش پايه رياضي براي افزايش دانش علمي معلمان و موضوعات تدريس
- بهبود وضعيت علمي معلمان، متناسب با سطحي که رياضيات آموزش مي دهند
- به روز کردن اطلاعات معلمان، يادآوري مطالب و مفاهيمي که قبلاً خوانده اند و آشنا کردن آن ها با بيان اصطلاحات و واژه هاي جديد
- وجود منابعي براي معلمان تازه کار.
ويژگي ها و معيارهاي ارزش گذاري
- ضمن اين که عاري از غلط هاي عملي است دانش علمي متناسب با سطح آموزش رياضي را در اختيار معلم قرار مي دهد.
- بيان آن براي معلم ساده و قابل فهم است و همچنين معلم را درگير انجام فعاليت مي کند.
- از ارائه يکسويه مفاهيم پرهيز مي کند و ضمن فعال کردن معلم، توجه بيش تري به تعميق و بسط مفاهيم دارد.
- مواد و منابع تکميلي و مورد نياز معلم را معرفي مي کند.
- در خصوص موضوع هاي رياضي که معلم تدريس مي کند، محتواي تکميلي را در اختيار او قرار مي دهد؛ ازجمله تاريخچه، سرگرمي هاي مناسب، معرفي دانشمندان و شگفتي ها و زيبايي رياضي.
ج) کتاب هاي فناوري
تعريف:کتاب هايي هستند که با رايانه و ماشين حساب در سطح آموزش عمومي ارتباط دارند. از آن جا که در سطح آموزش عمومي، کتاب هاي مربوط به رايانه در حوزه هاي درسي خاصي نمي گنجند و اين بخش بيش تر در ارتباط با درس رياضي مطرح مي شود، بنابر اين بررسي اين کتاب ها در حوزه درسي رياضيات انجام مي شود.
هدف ها
- گسترش سواد علمي و فناوري در ارتباط با استفاده از رايانه و ماشين حساب
- آشنا کردن دانش آموز و آموزش نحوه استفاده از رايانه و ماشين حساب
- ترويج فرهنگ استفاده از رايانه و ماشين حساب در آموزش
- بالا بردن دانش و توانايي دانش آموزان و معلمان در استفاده از رايانه و ماشين حساب.
ويژگي ها و معيارهاي ارزش گذاري
- محتواي کتاب ها بايد به روز باشد؛ چون موضع رايانه دائم در حال تغيير و تحول است.
- خود آموز باشد و به نوع رايانه و يا نرم افزار خاصي وابسته نباشد.
- در سطح معلومات و انتظارات دانش آموز باشد.
- از تصوير براي بيان مفاهيم مورد نظر به خوبي استفاده کند.
- فعاليت هاي علمي براي مخاطب داشته باشد و او را درگير کند.
- جذاب باشد و به خودي خود انگيزه ايجاد کند.
- براي اصطلاحات و واژه هاي مورد استفاده طرحي مناسب داشته باشد، به طوري که هم به زبان فارسي لطمه نزند و هم فهم دانش آموز را دچار اختلال نکند.
- بر اساس پيش دانسته دانش آموز طراحي شده باشد و پيش نيازهاي لازم را در ابتدا يادآوري کند.
منبع
رشد جوانه، ويژه نامه سومين جشنواره کتاب هاي آموزشي
خسرو داودي