مخ، بخش بزرگ مغز

همه تصور می‌کنند مغز و مخ یکی است اما مغز به مجموع بافت‌های عصبی داخل جمجمه و عروق و اعصاب پیرامون آن و پوشش‌های مختلف آن می‌گویند در حالی که مخ فقط به دو نیمکره عصبی و محتویات سلولی آن گفته می‌شود. مخ بزرگ‌ترین قسمت مغز است و دارای دو نیمکره است که توسط رشته‌های عصبی محکم و سفید رنگی به هم متصلند و ارتباط دو نیم‌کره نیز از طریق همین رشته‌های عصبی صورت می‌گیرد.

مغز همان مخ نیست

قسمت سطحی مخ، خاکستری رنگ است و قشر مخ نامیده می‌شود. قشر مخ در انسان به علت وسعت زیاد خود و جای گرفتن در فضای محدود حالت چین خورده دارد. در زیر قشر مخ ماده سفید رنگی وجود دارد که از اجتماع رشته‌های عصبی میلین‌دار تشکیل شده است و این رشته همان دنباله‌های نورون‌هایی هستند که در قشر خاکستری با سایر قسمت‌های دستگاه عصبی قرار دارند.

علاوه بر قشر مخ چند هسته خاکستری در بخش سفید آن وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها غده تالاموس و غده هیپوتالاموس است. هر قسمت از قشر خاکستری کار ویژه‌ای انجام می‌دهد. مراکز مربوط به دریافت و تفسیر اطلاعات رسیده از اندام‌های حسی مختلف مانند چشم، گوش و پوست در این قسمت است. قسمتی از قشر خاکستری مرکز حرکات ارادی می‌باشد؛ مخ مرکز احساسات، فکر کردن و حافظه است.

نیمکره چپ مخ حرکات طرف راست و نیمکره چپ بدن حرکات طرف راست بدن را کنترل می‌کنند. هر نیمکره کارهای ویژه‌ای را نیز انجام می‌دهد. نیمکره چپ در زبان آموزی، یادگیری، تفکر ریاضی و منطق تخصص دارد. نیمکره راست انجام دادن کارهای ظریف هنری، موسیقی را کنترل می‌کند. تالاموس‌ها مرکز تقویت پیام‌های حسی مانند چشم، درد و ترس هستند و پیام‌های حسی را قبل از این که به قشر مخ برسند تقویت می‌کنند. هیپوتالاموس مرکز تنظیم اعمال مختلفی از جمله گرسنگی، تشنگی، خواب و بیداری و دمای بدن است.

ساختار قشر مخ

هر یک از دستگاه‌های حسی (بینائی، شنوائی، بساوایی و ...) اطلاعات را به مناطق خاصی از قشر مخ منعکس می‌کنند. حرکات اندام‌های بدن (پاسخ‌های حرکتی) در مهار مناطق دیگری از قشر مخ قرار دارند.

•  الف- نمای جانبی مغز.
•  ب- نمای مغز از بالا.
•  ج-برش طولی قشر مخ.
• به تمایز بین بخش سطحی‌تر ماده خاکستری (بخش پررنگ‌تر) و ماده سفید بخش عمقی توجه کنید.
•  د- عکسی از مغز آدمی.

بقیه قشر مخ که نه حسی و نه حرکتی است، مناطق ارتباطی قشر مخ هستند و مربوط هستند به سایر جنبه‌های رفتار همچون حافظه و تفکر و زبان. مناطق ارتباطی، بیشترین بخش قشر مخ را تشکیل می‌دهند.

معرفی چند نشانه شاخص برای توصیف نیم‌کره‌های قشر مخ ضروری است. دو نیم‌کره‌ی مغز اساساً متقارن هستند و شکاف عمیق سراسری جلو به عقب آن‌ها را از هم جدا می‌کند؛ بنابراین نخستین تقسیم‌ بندی از مغز عبارت است از: نیم‌کره‌های چپ و راست. هر نیمکره به چهار قطعه پیشانی، آهیانه‌ای، پس‌سری و گیجگاهی تقسیم می‌شود.

 قطعه پیشانی و قطعه آهیانه‌ای را شیار مرکزی از هم جدا می‌کند. این شیار از نزدیک تارک سر به طور جانبی تا گوش‌ها ادامه دارد. بین قطعه آهیانه‌ای و قطعه پس‌سری مرز خیلی مشخصی نیست، باید بدانید که قطعه آهیانه‌ای در بالای مغز و پشت شیار مرکزی و قطعه پس‌سری در پشت مغز قرار دارد. قطعه گیجگاهی را شیار عمیقی در بخش‌های جانبی مغز به نام شیار جانبی از سایر قطعه‌ها جدا می‌کند.

مخچه

مخچه قسمتی از مغز است که در پشت و زیر مخ قرار دارد. مخچه دارای دو نیمکره است، اما چین خوردگی‌های سطحی آن کم عمق‌تر و منظم‌تر است. قسمت سطحی مخچه را ماده خاکستری پوشانده است. مخچه به وسیله دسته تارهای عصبی به بقیه قسمت‌های دستگاه عصبی مربوط است.  

مخچه در کار کنترل فعالیت‌های ماهیچه‌ای به مخ کمک می‌کند. مخچه پیام‌های حرکتی را قبل از اینکه به اندام‌ها بروند تقویت می‌کند؛ در نتیجه حرکات نرم‌ تری از بدن سر می‌زند. حفظ تعادل بدن نیز به عهده مخچه است. برای این کار چشم‌ها و گوش داخلی وضعیت بدن را به مخچه خبر می‌دهند و مخچه، ماهیچه‌ها را طوری کنترل می‌کند، که تعادل برقرار بماند. در مجموع کارهایی که مخچه انجام می‌دهد همگی غیر ارادی هستند.

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مریم عرفانیان

تنظیم: مریم فروزان کیا