چرا مشروطه پاگرفت؟

زمينه ها و علل آغاز نهضت مشروطيت

اين خواسته متحصنين يعني عدالت خانه اسلامي ، مدت كوتاهي دوام داشت . زيرا مردم به سرعت تحت تاثير سخنراني هاي روشنفكران و اعضاي سفارت قرار گرفتند و به تعبير ناظم الاسلام ، سفارت خانه تبديل به مدرسه اي شده بود كه در دو گوشه جمعي دور هم نشسته بودند و يك نفر عالم سياسي آنها را تعليم مي داد

اشاره :

در سالهاي قبل از انقلاب مشروطه ، نارضايتي مردم از دولت قاجار به اوج خود رسيده بود . بي كفايتي و ناتواني شاهان و مديران ، فساد حاكم بر دربار ، ساخت سياسي كشور ، نفوذ بيگانگان در ساختار سياسي و ضعف و تسليم دولت در برابر آنان ، كه با حضور روز افزون اتباع خارجي همراه شده بود ، اكثريت مردم مذهبي و علما را  نسبت به حكومت بدبين مي كرد و نفرت عمومي عليه قاجار را دامن مي زد . ازيك سو عقد قرار داد هاي استعماري مانند گلستان ، تركمانچاي ، امتيازات اقتصادي و تحميل كاپيتالاسيون بذر نفرت را در ميان ايرانيان آگاه بارور مي ساخت و از سوي ديگر ، ظلم و تعدي حاكمان ، مردم را به ستوه آورده بود . اين ظلم ها در ايران پديده تازه اي نبود اما در اواخر قرن 19 تشديد اين ظلم در كنار آگاهي مردم ، مجموعه شرايط شورش و اعتراض مردمي را فراهم آورد .

جنبش عدالت خواهي ، مهمترين مبارزه علما در دوران قاجاريه مي باشد . نا بساماني هاي سياسي اجتماعي و اقتصادي و نيز ناخوشنودي عمومي از سياست هاي امين السلطان و سپس عين الدوله ، موجبات بروز اين جنبش را فراهم كرده بود . لباس روحاني پوشيدن نوز بلژيكي ، وقايع كرمان ، چوب خوردن تجار تهران و واقعه مسجد شاه همانند جرقه اي آغاز گر جنبش شد . در نخستين مرحله اين جنبش ، علماي تهران  و در راس آنها سيد محمد طباطبايي و سيد عبد الله بهبهاني در حرم حضرت عبد العظيم تحسن كردند و خواهان تاسيس عدالتخانه اي شدند تا در آن «به عرايض و تظلمات رعيت رسيدگي شود و به طور عدل و مساوات رفتار كنند»1   

اين مرحله با پذيرش خواسته هاي متحصنين پايان يافت . عدم مساعدت عين الدوله در تاسيس عدالتخانه ، منجر به دومين تحصن علما و مهاجرت آنان به قم شد . اين بار شيخ فضل الله نوري نيز به سران مهاجرين پيوست . پس از مهاجرت علما از تهران ، جمع كثيري از تجار و كسبه و طلاب و اقشار مختلف مردم در سفارت انگليس تحصن كردند . ظاهرا اين تحصن توسط جمعي از رهبران و روشنفكران برنامه ريزي شده بود و سفارت انگليس هم به رغم مخالفت ظاهري ، باطناً با مردم مساعدت داشت . متحصنين ابتدا در توضيح علت تحصن خود در سفارت گفتند كه «اولاً ما علما خودمان را مي خواهيم» 2

آنها همچنين درنخستين نامه خود خطاب به مظفرالدين شاه درخواست مجلس معدلي نمودند كه «حاوي بر اجراي احكام قانون محمدي (ص) و مشتمل است بر حفظ نفوس و اموال و اعراض و ناموس و دماء مسلمين و امنيت دوستان محمد و آل محمد (ص) اقامه شود ....... و قوانين وارده در قرآن را كه تمام پاره ي تن و ..... كبر رسول الله است كه خون مظلوم ابي عبد الله الحسين (ع) به جهت ابقاء آن احكام ريخته شده است اجراء بدارند ...» 3  

اين خواسته متحصنين يعني عدالت خانه اسلامي ، مدت كوتاهي دوام داشت . زيرا مردم به سرعت تحت تاثير سخنراني هاي روشنفكران و اعضاي سفارت قرار گرفتند و به تعبير ناظم الاسلام ، سفارت خانه تبديل به مدرسه اي شده بود كه در دو گوشه جمعي دور هم نشسته بودند و يك نفر عالم سياسي آنها را تعليم مي داد . « چيز هاي تازه به گوش مردم مي خورد كه تاكنون احدي جرات نداشت به زبان بياورد »4 كسروي صريحاً به اين سخنان تازه اشاره مي كند كه « به مرور زبان ها به خواستن مشروطه باز شده و در آن چند روزه ، كساني به مردم معني آزادي و مشروطه و پارلمان را تا يك اندازه فهمانيده بودند.» 5 مردمي كه تا چندي پيش خواهان بازگشت علماي خويش بودند به علماي مهاجر پيام دادند كه ما به آساني از سفارت خارج نخواهيم شد .« شما هم ملاحظه ماها و ملاحظه آبروي خودتان را داشته باشيد »6  .و در جواب شارژدافر انگليسي كه پرسيد :‌اگر علما به سفارت بيايند و دست و صورت شما را ببوسند و خواهش كنند آيا بيرون مي رويد ، پاسخ منفي دادند. 7 

تحصن در سفارت انگليس از اهميت خاصي در جريان جنبش عدالتخاهي برخوردار است . اين تحصن موجب بروز تغييرات مهمي در محتواي جنبش و رهبري آن شد . در اين مرحله ، جنبش عدالت خواهي به مشروطه طلبي تبديل شد و رهبري نهضت تاحدود بسياري از دست علما خارج شد و در دست روشنفكران باحمايت انگليس قرار گرفت . اين تغيير ماهيت به خوبي در جريان برخورد متحصنين با دست خط مظفرالدين شاه كه با درخواست آنها (تاسيس مجلس شورا) موافقت كرده بود به چشم مي خورد . شاه در دستخط خود نوشته بود :‌« ...مجلس شوراي اسلامي را موافق تصويب و امضاء منتخبين به طوري كه موجب اصلاح عموم مملكت و اجراي قوانين شرع مقدس مرتب نمايند....»‌8   ‌اما متحصنين كه تا چندي پيش خواهان عدالت خانه اسلامي بودند ، اكنون با مجلس شوراي اسلامي مخالفت كردند و خواهان مجلس شوراي ملي شدند .

در اين ايام دستهاي پنهان و آشكار در تهران مي كوشيدند تا با استفاده از غيبت علما ، وقايع را به نفع  مشروطيت تمام كنند . چنانچه ناظم الاسلام اشاره مي كند كه « تمام همتشان مصروف اين است كه آقا زاده ها و عالم زاده هاي بي سواد ، دخالت در اين امر مقدس خطير ننمايند كه خداي نكرده فردا خارجه به اهل ايران نخندند و نگويند جاهل بودند و از عهده برنيامدند .... چنان كه ملاهاي تهران و يا آقازاده هاي ايشان ، داخل در اين امر خطير شدند ديگر كار مشكل است »9 باري پس از مذاكرات بسيار ، بالاخره شاه و صدر اعظم تسليم شدند و دستخط جديدي صادر شد كه « ....چنان مصمم شديم كه مجلس شوراي ملي از منتخبين شاهزادگان و علماي قاجاريه و اعيان و اشراف و ملاكين و تجار و اصناف، به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشكيل و تنظيم شود ....» 10 

علما كه ظاهراً متوجه اين تغيير ماهيت نهضت شده بودند طي تلگرافي خطاب به متحصنين گفتند : « مقاصد شما و ما انجام گرفت . از سفارت خانه برخيزيد و بيش از اين نمانيد كه مفاسدي بر ماندن زياد مي باشد كه تلگراف نمي توانيم اظهار كنيم . اگر مقاصد شما بقيه دارد ما در زاويه مقدس عبد العظيم مي مانيم تا آن بقيه هم انجام گيرد » 11  بدين ترتيب اين مرحله از نهضت پايان پذيرفت و علما با استقبال باشكوه مردم و دولت به پايتخت بازگشتند و با افتتاح مجلس در شعبان 1324ق/ 1285ش مبارزات علما وارد مرحله جديدي شد .

پي نوشته ها :

1- ناظم الاسلام كرماني ، تاريخ بيداري ايرانيان ، جلد دوم ، به احتمام علي اكبر سعيدي سيرجاني ، تهران : بنياد فرهنگ ايران ، 1349، ص296

2- مريم جواهري ، نقش علما در انجمن ها ، احزاب دوران مشروطيت ، تهران : مركز اسناد انقلاب اسلامي ، 1380، ص50-49

3- ناظم الاسلام كرماني ، همان ، ص434

4- مريم جواهري ، همان ، ص50

5- احمد كسروي ، تاريخ مشروطه ايران ، تهران :امير كبير ، 1376، ص112

6- ابراهيم صفائي ، رهبران مشروطه ، تهران : جاويدان ، 1346، ص79

7- مريم جواهري ، همان ، ص51

8- ناظم الاسلام كرماني ، همان ، ص476

9- مريم جواهري ، همان ، ص52

10- ‌محمد محمدي شريف كاشاني ، واقعات اتفاقيه در روزگار ، به كوشش منصوره اتحاديه و سيروس سعد ونديان در تهران : نشر تاريخ ايران ، 1362، ص86

11- ناظم الاسلام كرماني ، همان ، ص482

علي جان مرادي جو

بخش تاريخ تبيان