روشهای پژوهش و تحقیق
روشهاي پژوهش و تحقيق
مقدمه
صحبت از روش‌ها در تحقيق، يکي از مباحث مهم متدولوژيک است. با توجه به متعدد و متکثر شدن دانش‌ها و شاخه شاخه شدن علوم، در طي اعصار و قرون، روشهاي تحقيق نيز مسير پر فراز و نشيبي طي نموده‌اند. برخي از اين روش‌ها در آغاز، دائر مدار شيوه‌هاي سنتي و اسناد و کتابخانه‌اي بوده‌اند که در طول زمان، متحول و منظور گشته‌اند و سپس روشهاي نوين، به ويژه در قرون پانزدهم و شانزدهم، همراه با تحولات دنياي پوزيتيويسم، پيدا شدند که مبناي کار آنها، آزمايش و تجربه بود. در علوم مختلف، با تقسيم‌بندي‌هاي مختلفي از جهت روشي روبه رو هستيم که در اين مقاله و مباحث بعدي، سعي در کالبد شکافي آنها داريم.
روش تحقيق چيست؟
پاي هر علمي، روش شناخت آن است و اعتبار و ارزش قوانين هر علمي، به روش شناختي مبتني است که در آن علم به کار مي‌رود.
استنباط‌هاي علوم مختلف از روش تحقيق
1. روش تحقيق؛ به معناي رويکرد هستي شناسي .
2. روش تحقيق؛ به معناي مکاتب فکري و روشهاي تحليل طبيعت و جامعه (مانند تجربه‌گرايي، ثبات‌گرايي، ابطال‌گرايي، طبيعت‌گرايي، مکانيک‌گرايي، رفتارگرايي، تاويل‌گرايي، فهم‌گرايي و پديدارشناسي).
3. روش تحقيق؛ فرايند نظام‌مند براي يافتن پاسخ يک پرسش يا راه‌حل يک مسئله .
در اين باره بايد گفت كه روش تحقيق، مجموعه‌اي از قواعد، ابزار و راه‌هاي معتبر (قابل اطمينان) و نظام يافته، براي بررسي واقعيت‌ها، کشف مجهولات، يافتن روابط و دست‌يابي به راه‌حل مشکلات است .
تقسيم‌بندي روشهاي تحقيق:
در پژوهش با دو رويکرد زير روبه رو هستيم:
الف) رويکرد خردگرايانه
ب) رويکرد طبيعت‌گرايانه
به عبارت ديگر، انتخاب رويکرد انجام پژوهش، بر پاي جهان‌بيني و نوع مثال فکري (پارادايمي) است که پژوهش‌گر اختيار مي‌کند. منظور از پارادايم، مجموعه‌اي از مفروضه‌ها، مفاهيم يا گزاره‌هاست که از نظر منطقي، به طور انعطاف‌پذيري به هم مرتبط بوده، جهت فکري و پژوهشي را هدايت مي‌کند. پارادايم خردگرايانه، با ديدگاه اصالت تحصيلي سروکار دارد. مفروض اين پارادايم، آن است که واقعيت، چيزي است که فرد مي‌تواند به وسيل حواس خود، آن را تجربه کند. اين پارادايم بر پاي اين اصل استوار است که متغيرهاي تشکيل دهند يک فرايند پيچيده را مي‌توان به طور جداگانه از يکديگر بررسي کرد؛ براي مثال، تأثير رفتار معلم بر يادگيري دانش آموزان را مي‌توان بدون مطالع ساير متغيرهايي که بر يادگيري دانش آموزان اثر مي‌کنند، بررسي کرد. برخي ويژگي‌هاي اساسي پارادايم خردگرايانه عبارتند از: تلخيصي بودن،تکرار پذير بودن و ابطال پذيري.
پارادايم طبيعت‌گرايانه بر اين مفروضه استوار است که واقعيت، چيزي نيست که هم افراد، به طور يکسان آن را مشاهده کنند و تجرب مشابهي از آن به دست آورند. علاوه بر اين، تقسيم يک پديد پيچيده به اجزا و مطالع هر يک از اجزا، الزاماً ما را به شناخت کامل از آن پديده نمي‌رساند و نيز واقعيت مورد مشاهده و مشاهده‌گر، بر يکديگر تأثير مي‌گذارند و همچنين ارزش‌هاي پژوهش‌گر به نحوي، فرايند پژوهش را تحت تأثير قرار مي‌دهد. بنابراين، در پارادايم طبيعت‌گرايانه مفروض اصلي مورد تأکيد، آن است که واقعيت مورد مشاهده، به تفسير افراد و ذهنيت آنان بستگي دارد.
در حوز علوم رفتاري، کاربرد دو پارادايم ياد شده، منجر به دو دسته از روشهاي تحقيق شده است كه عبارتند از:
الف) روشهاي کمّي که در آنها از داده‌هاي کمي استفاده مي‌شود.
ب) روشهاي کيفي که در آنها داده‌هاي کيفي به کار مي‌رود.
اين روش‌ها مکمل يکديگر بوده، براي شناخت پديده‌ها، مي‌توان آنها را با هم مورد استفاده قرار داد. از ديگر تقسيم‌بندي‌هايي که براي روشهاي تحقيق - به وسيل برخي از نويسندگان - به کار برده مي‌شوند تقسيم‌بندي‌هاي ذيل مي‌باشند (cronbach&suppes,1991).
- گذشته‌نگر و آينده‌نگر.
- نتيجه‌گرا و تصميم‌گرا.
به طور کلي، چنانچه داده‌هاي گردآوري شده در رابطه با رويدادهايي باشند که در گذشته رخ داده، طرح تحقيق را مي‌توان گذشته‌نگر تلقي کرد و در صورتي که داده‌هاي مورد نياز پژوهش‌گر، دربار رويدادهايي باشند كه پژوهش‌گر بايد رخداد آنها را طي دستکاري‌هايي نسبت به يک متغير به وجود آورد و يا به طور کلي، متغير مورد مطالعه چنان باشد که مشاهد آن در آيند ميسر باشد، در اين صورت، طرح پژوهشي، آينده‌نگر تلقي مي‌شود.
تحقيقات نتيجه‌گرا و تصميم‌گرا
در برخي از نوشته‌هاي مربوط به پژوهش‌هاي علوم رفتاري، تحقيقات، به نتيجه‌گرا و تصميم‌گرا تقسيم‌بندي مي‌شوند. در اين تقسيم‌بندي، منظور از تحقيقات نتيجه‌گرا، تحقيقاتي هستند که هدف پژوهش‌گر صرفاً يافتن پاسخ به مسئله‌اي است که هيچ گونه کاربردي بلافاصله بر آن مترتب نمي‌باشد؛ در حالي که در تحقيق تصميم‌گرا هدف پژوهش‌گر، يافتن پاسخ مسئله‌اي است که نتيج آن، بلافاصله مي‌تواند در تصميم‌گيري، مورد استفاده قرار گيرد.
طبقه‌بندي تحقيق
1. بر مبناي هدف گرا (Research by purpose)
الف. تحقيقات بنيادي (پايه) (Basic res)
ب. تحقيقات کاربردي (Applied res)
ج. تحقيقات ارزيابي (Evaluation res)
د. تحقيق و توسعه (R & D)
و. تحقيق عملي (کاري) (Actoin res)
2. طبقه بندي تحقيق بر حسب روش (Rsearch by method)
الف. تحقيق تاريخي (Historical res)
ب. تحقيق توصيفي (Descriptive res)
ج. تحقيق پيمايشي (زمينه يابي) (Survey res)
د. تحقيق تحليل محتوا (Content analysis res)
3. انواع روشهاي تحليل محتوا (Content analysis)
الف. مطالعه ميداني (Field research)
ب. مورد کاوي (Case study)
ج. تحقيق همبستگي (Correlational research)
د. آزمايش ميداني
ن. تحقيقات علي - آزمايشي
و. تحقيق علي - تطبيقي
جمع بندي
به طور کلي منظور از روش تحقيق و پژوهش، ارائة مهارت‌ها و تجربه‌هايي است كه دست‌يابي به هدف را آسان‌تر و عملي‌تر مي‌سازد و با صرف وقت كمتر، نتايج بيشتري به دست مي‌آيد. اين نكته، در كلّية روش‌ها مطرح است. يعني هر كاري بر مبناي «روش»هاي برگرفته از تجربه‌ها و موفقيت‌ها انجام پذيرد، تضمين بيشتري براي بهره دهي آن خواهد بود و افرادِ «داراي روش» موفق‌ترند و مبتدياني كه با روش افراد موفق آشنا مي‌شوند، زودتر به نتيجه مي‌رسند.
بخش دانش و فناوري