سفارش زیارت حضرت معصومه علیهاالسلام

علاوه بر روایات فراوانى كه از پیشوایان معصوم پیرامون ‏فضیلت زیارت حضرت معصومه علیهاالسلام رسیده، هنگامى كه یكى از محدثان ‏برجسته قم، به نام «سعدبن ‏سعد» به محضر مقدس امام رضا علیه السلام شرفیاب ‏مى‏شود، امام هشتم خطاب به ایشان مى‏فرماید: «یا سعد عندكم لناقبر»؛ «اى سعد!از ما در نزد شما قبرى هست.» سعد مى‏گوید:

«فدایت ‏شوم،آیا قبر فاطمه دختر(موسى‏بن جعفر)(علیهماالسلام) را مى‏فرمایید؟» مى‏فرماید: «نعم، من زارها عارفا بحقها فله ‏الجنه‏»؛ «آرى، هر كس او را زیارت كند، در حالى كه به حق او عارف باشد، بهشت از آن اوست.»

در این حدیث تعبیر «عارفا بحقها» بسیار تعبیر بلندى است كه ‏فقط در لسان حجج الهى چنین تعبیرى به كار مى‏رود. امام صادق علیه السلام در این رابطه مى‏فرماید:

«من زارها وجبت له الجنه‏»؛ «هر كس او را زیارت كند، بهشت ‏بر او واجب گردد.» و در حدیث دیگرى آمده است: «ان زیارتها تعادل الجنه‏»؛ «زیارت او همسنگ بهشت است.»

زیارت ماثور

یكى از ویژگی‎هاى حضرت معصومه علیهاالسلام، ورود زیارتنامه ماثور از معصوم(علیهاالسلام) است، كه بعد از حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام او تنها بانوى ‏بزرگوارى است كه زیارت ماثور دارد.

بانوان برجسته‏اى چون: آمنه بنت وهب، فاطمه بنت اسد، خدیجه بنت ‏خویلد، فاطمه ام البنین، زینب كبرى، حكیمه خاتون و نرجس خاتون‏ كه هیچ شك و تردیدى در مقام بلند و جایگاه رفیع آنها نیست، هیچكدام زیارت ماثور ندارند. و این، نشانگر مقام بسیار والاى ‏این بانوى اسلام در میان مخدرات اهل‎بیت عصمت و طهارت مى‏باشد.

سند زیارت

زیارتنامه معروف حضرت معصومه علیهاالسلام را علامه مجلسى(ره)در دائرة‏المعارف بزرگ خود «بحارالانوار» این گونه نقل فرموده است:

در برخى از كتب زیارات دیدم كه «على‏ بن ابراهیم‏» از پدرش (ابراهیم بن هاشم) از سعد(بن سعد احوص) از حضرت على‏ بن ‏موسى ‏الرضا(علیه السلام) روایت كرده كه فرمود: «یا سعد عندكم لنا قبر.»

«اى سعد! در نزد شما از ما قبرى هست.» سعد مى‎گوید: عرض كردم: «فدایت گردم، آیا قبر فاطمه دختر موسى(بن جعفر)(علیهماالسلام) را مى‏فرمایید؟»

فرمود: «آرى، هر كس او را زیارت كند در حالى كه ‏عارف به حق او باشد، بهشت از آن اوست . پس هر گاه به كنار قبر او آمدى، در نزدیك سر او بایست و 34 مرتبه «الله‏اكبر» و 33 مرتبه «سبحان الله‏» و 33 مرتبه «الحمدلله‏» بگو، سپس بگو:

«السلام على آدم صفوة‏الله، السلام على نوح نبى الله...

علامه مجلسى علاوه بر «بحارالانوار» در كتاب ارزشمند: «تحفة‏الزائر» نیز این حدیث ‏شریف را از امام رضا علیه السلام به همین ‏تعبیر نقل كرده است.

اهمیت تحفةالزائر در این است كه علامه مجلسى در مقدمه آن، ملتزم شده كه در این كتاب فقط زیارت‎هائى را نقل كند كه با سند معتبر به دستش رسیده است. بعد از علامه مجلسى، پژوهشگر بزرگ، آیه‏الله حاج سید حیدر كاظمى، متوفاى 1265 ه.ق در كتاب پرارج‏«عمدة‏الزائر» زیارتنامه حضرت معصومه علیهاالسلام را به شرح زیر آورده‏است: «در برخى از كتب مزار اصحاب ما (امامیه) با سند نیكو از سعد، از على ‏بن موسى الرضا(علیهماالسلام) روایت ‏شده كه خطاب به سعد فرمود:

«اى سعد! براى ما در نزد شما قبرى هست.» گفتم: «فدایت‏ شوم،قبر فاطمه دختر موسى را مى‏فرمایید؟» فرمود: آرى، هر كس او رازیارت كند در حالى كه عارف به حق او باشد، بهشت از آن اوست .

پس هر گاه به كنار قبر او آمدى، در نزد سرش رو به قبله بایست و 34 مرتبه «الله ‏اكبر» و 33 مرتبه «سبحان الله‏» و 33 مرتبه ‏«الحمدلله‏» بگو، سپس بگو: «السلام على آدم صفوة‏الله...»

سید حیدر كاظمى از مراجع برجسته قرن سیزدهم و نیاى بزرگ ‏خاندان رفیع «آل سیدحیدر» در كاظمین بود، شیخ آقابزرگ تهرانى ‏در حق او فرموده: «عالم، فقیه، محدث جلیل القدر، مرجع خاص ‏و عام، غیور در دین و خشن در دفاع از حریم پروردگار بود.»

این بزرگوار نیز چون علامه مجلسى، نام آن كتاب مزار را براى‏ ما بیان نفرموده، جز این كه بر معتبر بودن سند آن، تصریح كرده و از جهت ‏حدیث‏شناسى از سند آن «حسن‏» تعبیر نموده است.

از تعبیر سید حیدر كاظمى استفاده مى‎شود كه همه راویان حدیث ‏در آن كتاب مزار ذكر شده، مولف كتاب و همه سلسله روات، مورد اعتماد و استناد مى‏باشند، زیرا معناى «حدیث ‏حسن‏» به طورى كه ‏علماى حدیث فرموده‏اند، چنین است:

«حدیث ‏حسن آن است كه سندش به معصوم(علیه السلام) متصل باشد و همه ‏راویان آن امامى و ممدوح باشند با مدحى مقبول و معتنابه، و این مدح، معارض با ذم نباشد، اگر چه بر عدالت ‏برخى از آنها تصریح نشده باشد.»

با توجه به این كه سید حیدر كاظمى به تصریح علامه تهرانى، حدیث‏شناس جلیل القدرى بود و او تصریح كرده كه سند این ‏زیارتنامه، «حسن‏» مى‏باشد و در تعریف حدیث‏ حسن «اتصال سند تا امام معصوم علیه السلام» قید شده، معلوم مى‏شود كه در آن كتاب ‏مزار، سلسله اسناد این زیارت ذكر شده بود، جز این كه علامه ‏مجلسى و مرحوم سیدحیدر كاظمى آن را نقل نكرده‏اند.

از مطالب بالا نتیجه مى‏گیریم كه براى اثبات وثاقت راویان حدیث ‏از مولف كتاب تا على ‏بن ابراهیم دو راه بیشتر نداریم:

1- تصریح سیدحیدر كاظمى بر وثاقت آنها، از نقطه نظر حدیث‏شناسى و تعبیر «سند حسن.‏»

2- اعتماد علامه مجلسى بر آنها، از طریق نقل این زیارتنامه در كتاب «تحفة‏الزائر» كه در مقدمه آن ملتزم شده كه در این كتاب ‏تنها زیارت‎هائى را نقل كند كه با سند معتبر به او رسیده باشد.

و اما دیگر رجال حدیث از وثاقت ‏بسیار محكمى برخوردار هستند كه اینك به طور فشرده اشاره مى‏كنیم:

این حدیث را «على بن ابراهیم‏» از پدرش «ابراهیم بن هاشم‏» از «سعد بن سعد» از حضرت على بن موسى الرضا(علیه السلام) روایت كرده، و هر سه از اصحاب برجسته امامان و مورد وثوق ‏حضرات‏ معصومین مى‏باشند و اینك توضیحی کوتاه:

1- على بن ابراهیم بن هاشم قمى

نجاشى پیشواى رجالیون در حق او مى‏نویسد: «در حدیث، مورد وثوق، دقیق، مورد اعتماد و صحیح العقیده مى‏باشد.» و این مطلبى ‏است كه همه رجالیون بر آن تاكید مى‏كنند.

على بن ابراهیم صاحب تفسیر معروف به «تفسیر قمى‏» از اساتید مرحوم كلینى بود و كلینى احادیث فراوانى از او روایت كرده است.

وى كه مورد اعتماد همه محدثان بود، این حدیث را از پدرش ‏«ابراهیم بن هاشم‏» روایت كرده است.

2- ابراهیم بن هاشم

در وثاقت او نیز هیچ تردیدى نیست. آیة ‏الله خوئى(ره) بر وثاقت ‏او تاكید كرده و سید بن طاووس بر آن ادعاى اجماع نموده است.

پسرش على بن ابراهیم در تفسیر خود از او به كثرت نقل حدیث‏ نموده، در حالى كه او ملتزم است كه در این كتاب از غیر ثقه ‏حدیث نقل نكند.

او همچنین در سند «كامل الزیارات‏» قرار گرفته و آن نیز گواه دیگرى بر وثاقت اوست.

وى نخستین كسى است كه حدیث اهل‏بیت علیهم السلام را در قم ‏منتشر ساخت، و قمیون با آن سخت‏گیرى كه در مساله نقل حدیث ‏داشتند، بر او اعتماد كردند.

ابراهیم بن هاشم، با این جلالت قدر، این حدیث را از «سعد بن ‏سعد احوص‏» نقل كرده است.

3- سعدبن سعد احوص

او نیز از اصحاب امام رضا علیه السلام است و همه علماى رجال بر وثاقت او تاكید كرده‏اند.

وى از نیك بختانى است كه حضرت جواد علیه السلام در حقشان فرموده:

«خداوند به آنها جزاى خیر دهد كه در مورد من حق وفا را اداكردند.»

روى این بیان، حدیث ‏سعد بن سعد از امام رضا علیه السلام، كه شامل‏ زیارتنامه حضرت معصومه علیهاالسلام مى‏باشد، با سند معتبر توسط راویان ‏مورد اعتماد و استناد، كه همگى امامى و ممدوح مى‏باشند، با سلسله سند متصل به علامه مجلسى و سیدحیدر كاظمى رسیده است كه‏ ما وثاقت ‏شمارى از آنها را از اعتماد علامه مجلسى و تصریح سیدحیدر كاظمى اثبات كردیم و وثاقت تعداد دیگرى از آنها را از اركان علم رجال و اساطین علم درایه نقل كردیم.

و اینك پاسخ چند پرسش پیرامون متن و سند این زیارتنامه:

1- آیا ابراهیم بن هاشم، امام رضا علیه السلام را درك كرده و از آن ‏حضرت حدیث نقل كرده است؟

اگرچه برخى از علماى رجال در این موضوع تردید كرده‏اند ولى ‏ظاهرا تردیدى در آن نیست، زیرا شیخ طوسى او را در شمار اصحاب ‏امام ‏رضا علیه السلام یاد كرده ‏است. و شیخ عمادالدین محمد بن ابى‏القاسم ‏طبرى، از مشایخ روایتى قطب راوندى و ابن مشهدى، در كتاب گران‏سنگ «بشارة المصطفى‏» با سلسله اسنادش از ابراهیم بن هاشم‏ روایت مى‏كند كه گفت: «در ایامى كه امام رضا علیه السلام در مدینه بود،در مجلس آن حضرت حضور یافتم، پس مردى از برادرش به آن حضرت ‏شكایت كرد، حضرت خطاب به او فرمود...»

این روایت ‏به صراحت دلالت مى‏كند بر این كه ابراهیم بن هاشم به‏ محضر امام رضا علیه السلام شرفیاب شده و از آن حضرت نقل حدیث كرده است.

2- آیا ابراهیم بن هاشم با حضرت جواد علیه السلام دیدار كرده است؟

ابن حجر عسقلانى از كتاب «تاریخ رى‏» نقل كرده كه ابراهیم ‏بن ‏هاشم، زمان امام جواد علیه السلام را درك كرده ولى با آن حضرت دیدار نكرده است.

ولى روایات او از امام جواد علیه السلام موجود است، از جمله روایتى است ‏كه كلینى و شیخ طوسى از او روایت كرده‏اند كه گفت: «در محضر ابوجعفر ثانى (امام جواد) بودم كه صالح بن محمد بن سهل وارد شد، كه متولى موقوفات امام در قم بود. پس به محضر آن حضرت‏ عرضه داشت...»

روى این بیان، ابراهیم بن هاشم به محضر امام رضا و امام جواد علیهماالسلام رسیده و از محضر مقدسشان روایت نقل كرده است.

منبع:

ماهنامه كوثر، ش 35، هادى دانشور .