جغرافيا در نزد بيروني

بيروني در جغرافيا ادامه دهنده ي تصورات و آرا و روشهاي دانشمندان يوناني مانند مارينوس صوري (رونق در 70ـ 130 م )، تئون اسکندراني (قرن چهارم ميلادي ) و بويژه ، بطلميوس (متوفي پس از 161م ) و به طور غيرمستقيم ، دانشمندان يوناني ديگري است (مثلاً، اَبَرْخُس سده ي دوم پيش از ميلاد و اراتوستنس سده ي سوم پيش از ميلاد که بطلميوس در جغرافيا و مَجِسطي و جز اينها به آراي آنان اشاره کرده است).

پژوهشها و ملاحظات جغرافيايي بيروني در کتاب مستقل او در جغرافياي رياضي ( تحديد نهايات الاماکن ) و، به مناسبتهايي ، در بعضي تأليفات او مثلاً، قانون مسعودي و التفهيم لاِ َوائل صِناعة التنجيم ، هر دو درباره ي علم نجوم و هيئت ، يا رساله ي تسطيح الصُّوَر و تبطيخ الکُوَر درباره ي تسطيح کره يافت مي شود . بيروني ، بجز دانشمندان يوناني ، از دانش جغرافيايي هندوان ، ايرانيان قديم و بويژه جغرافيانگاران و سياحان پيش از خود در دوره ي اسلامي (مثلاً ابن خرداذبه ، قُدامَة بن جعفر، يعقوبي ، ابن فقيه و مسعودي ) نيز بهره مند شده ، گرچه از آنان کمتر نام برده است .

بيروني از موضوعها و مسائل جغرافيايي گوناگوني بحث کرده است ، مثلاً: شکل کُروي زمين و قطر آن ، درياها و خشکيها و رابطه ي آنها، «هفت اقليم » بخش مسکون زمين، تعيين طول و عرض جغرافيايي بسياري از مکانهاي شناخته شده در روزگار او، و روشهاي تعيين سمتِ قبله . بسياري از جغرافيدانان سپسين به آراي جغرافيايي بيروني استناد کرده اند.

معاصران در زمينه هايي از علم جغرافيا براي او ارزش ويژه اي قائل اند؛ از جمله وي را پايه گذار علم مساحي و پژوهشهاي مربوط به جغرافياي طبيعي او را مقدم بر کارهاي برنهارد وارنيوس (در قرن هفدهم ) به شمار آورده اند. همچنين وي را در برخي از زمينه هاي جغرافياي رياضي پيشگام دانسته اند .

جغرافياي طبيعي و زمين شناسي:

مهمترين نظريات بيروني در اين باب ، در مقدمه ي کتاب تحديد (ص 16ـ35) عنوان شده است ، مثلاً: زمان پيدايش عالم ، چگونگي پديدآمدن لايه ي سطحي زمين ، دوره هاي مختلف دگرديسي سطح زمين ، پيدايش درياها و خشکي ، تبديل درياها به خشکي ، تغيير مکان عوارض زمين (مثلاً درباره ي رود جيحون رجوع کنيد به همان ، ص 21؛ قس اُقسوس در بطلميوس ، ص 205) او با استدلال بر حادثِ زماني بودن «عالَم » و با تأکيد بر اين که زمان درازي بر اين جهان گذشته است ، اشاره مي کند که از راه دليل و قياس نمي توان اندازه ي اين مقدارزمان را پيدا کرد و در اين باب تنها مي توان به وحي اعتماد کرد و «کتاب خدا و احاديث درست چيزي در اين باره نگفته اند». وي سپس به برخي از آنچه يهوديان و پيروان ساير اديان درباره ي آفرينش جهان و اندازه ي زمان گفته اند، اشاره کرده است . بيروني در التفهيم (ص 166ـ 170، 188ـ200) و در قسمتهاي مختلف تحقيق ماللهند (مثلاً ص 155ـ170، 428ـ432) نيز به مباحث جغرافيايي پرداخته ، گرچه در اثر اخير توجه اوبيشتر به ويژگيهاي جغرافيايي سرزمين هند است .

جغرافياي رياضي:

مهمترين آراي بيروني در اين زمينه درباره ي به دست آوردن طول و عرض جغرافيايي شهرهاست ، که روشهاي مختلف آن را در تحديد (جاهاي متعدد) و قانون مسعودي (ج 1، ص 402ـ411، ج 2، ص 507ـ525) بيان کرده است . بيروني در قانون مسعودي طول و عرض جغرافيايي بيش از ششصد موضع جغرافيايي را ذکر کرده است. او با همکاري ابوالوفا بوزجاني ، با استفاده از خسوف اختلاف طول جغرافيايي بغداد و شهر کهنه اورگنج (خوارزم قديم ) را به دست آورده است .

بيروني براي يافتن سمت قبله نيز روشهاي گوناگوني را شرح داده که مهمترين آنها در تحديد (ص 182ـ183،236ـ249) آمده است . مهمترين روشهاي او در اين زمينه ، براساس مثلثات کروي است که ريشه ي آن به نوشته هاي بطلميوس و نويسندگان پيش از او مي رسد. او در اين زمينه به آراي دانشمندان اسلامي متقدم نيز توجه نموده ، از جمله در رساله ي في تسطيح الصور وتبطيخ الکور (ص 7) آراي بتّاني را نقد کرده است .

در زمينه ي ترسيم نقشه نيز بيروني ابتکاراتي داشته است . در رساله ي تسطيح الصّور (ص 8ـ12) بيروني چگونگي تصوير کردن کره بر صفحه را شرح داده که علاوه بر طراحي اسطرلاب در ترسيم نقشه نيز کاربرد دارد. بيروني نخستين فرد در تاريخ علم جغرافياي اسلامي است که اختلاف طول جغرافيايي غزنه و بغداد را براساس مثلثات کروي و محاسبات نجومي مشخص کرده است .

در التفهيم (ص 169) بيروني نقشه اي از کره ي زمين ترسيم کرده ، و اتصال اقيانوس هند به اقيانوس اطلس (اقيانوس المحيط الغربي) را براي نخستين بار در آن نشان داده است .

نقشه ي جهان در التفهيم

علاوه بر اينها بيروني به ديگر مسائل جغرافيا، از جمله به دست آوردن خط نصف النهار بر روي زمين ، توضيح و نقد روش پيشينيان براي به دست آوردن نيم قطر و محيط کره ي زمين نيز پرداخته و روشهاي خود را شرح داده است .

/ فريد قاسملو /

براي مشاهده ي منابع و مقاله ي کامل به دانشنامه ي جهان اسلام مراجعه نماييد.