روش مطالعه نهج البلاغه را میدانید؟!
روش مطالعه نهج البلاغه را میدانید؟!
نهج البلاغه از زمان گردآوری تاکنون توانسته قلب مشتاقان ادب و فرهنگ را از هر سو به خود معطوف دارد، هم کسانی که شیفته فرهنگ دینی و انسانیاند بدان توجه نشان داده و هم کسانی که فریفته رسایی و شیوایی بیمانند آنند، با اقبال و استقبال از آن آثار ارجمندی فراهم آوردهاند. شرحهای بسیاری از آن نگاشته شده و ترجمههای متنوعی از آن بازار اندیشه را رونق بخشیده است. این طبق میتواند طریقی روشن در زندگی را برای همگان آشکار سازد و راه رسیدن به کمال را روشنایی بخشد. لکن در این میان چگونگی مطالعه در این کتاب اهمیتی بسیار مهم دارد که در این مجال به بررسی از مهمترین آنها اشاره میگردد:
روشهاى مطالعه نهج البلاغه
به منظور مرور و مطالعه نهج البلاغه و سیر در معارف والاى آن مىتوان به یكى از سه روش زیر یا تركیبى از آنها عمل كرد:
1ـ روش ترتیبى: هدف از این روش مرور و غورى است به ترتیب از ابتداى نهج البلاغه تا انتهاى آن و بررسى ترتیبى خطبهها و سخنان، نامهها و مكتوبات، حكمتها و كلمات قصار آن حضرت، چنانكه شارحان بزرگ نهج البلاغه بدین روش نهج البلاغه را شرح كردهاند. چونان ظهیرالدین ابوالحسن على بن زید بیهقى معروف به فرید خراسان در معارج نهج البلاغه یا قطب الدین ابوالحسن سعید بن هبة الله بن حسن راوندى معروف به قطب راوندى در منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغه یا عزالدین عبدالحمید بن هبة الله ابن ابى الحدید معتزلى و كمال الدین میثم بن بحرانى در شرح نهج البلاغه. این شارحان بزرگ و گرانقدر هر یك با توجه به بینش و گرایش خود از منظرى به نهج البلاغه نگریسته و هر یك به شرح و تفسیر وجوهى از این مجموعه پرداختهاند و با توجه به نوع دیدگاه خود برخى از جنبهها را گستردهتر مطرح نمودهاند.
سخنان امام على (علیه السلام) داراى وجوه گوناگون و جلوهها و جاذبههاى مختلف است و براى درك مفیدتر و همه جانبه آن بهتر است آن سخنان از زوایاى مختلف و جهات گوناگون مورد بحث و بررسى قرار گیرد، از جمله:
ـ از جنبه لغت و ادب و بلاغت
ـ از جنبه شأن صدور
ـ از جنبه تاریخى
ـ از جنبه اجتماعى و سیاسى
ـ از جنبه حقوقى
ـ از جنبه اعتقادى
ـ از جنبه فلسفى و عرفانى
ـ از جنبه تربیتى و تعلیمى
ـ از جنبه روانشناسى فردى و اجتماعى
ـ از جنبه اقتصادى و مالى
ـ از جنبه حكومتى و مدیریتى
ـ از جنبه فقهى
ـ از جنبه تفسیرى
ـ از جنبه اخلاقى
2ـ روش تجزیهاى: در این روش بخشى یا جزئى از نهج البلاغه یا برخى خطبهها و سخنان، یا نامهها و مكتوبات، یا حكمتها و كلمات قصار گزینش مىشوند و مورد بررسى و شرح قرار مىگیرند. این روش همانند روش تربیتى است، با این تفاوت كه بخشى یا جزئى مورد بررسى و شرح واقع مىشود. طبیعى است كه آن بخش یا جز را مىتوان از جنبهها و جهات مختلف مورد تأمل و دقت قرار داد و از آن درس آموخت و بدان هدایت یافت.
مزیت عمده این روش آن است كه مىتوان خطبه، نامه، یا حكمت مورد نیاز را مطالعه كرد زمانى طولانى براى مرور نیاز نیست، در حالى كه مرور و مطالعه تربیتى زمان بسیار مىطلبد.
3ـ روش موضوعى: در این روش، موضوعى خاص مورد نظر قرار مىگیرد و به نهج البلاغه عرضه مىشود و كلیه مطالبى كه مستقیم یا غیر مستقیم موضوع مورد نظر را تبیین مىنماید، بررسى مىشود و دستهبندى مىگردد و جمعبندى آن مطالب ارائه مىشود. بدین ترتیب مىتوان مباحث مختلف تربیتى، اعتقادى، اجتماعى، سیاسى، اقتصادى و... را مورد بررسى قرار داد.
از مزیتهاى این روش آن است كه كمتر دچار پراكندگى موضوعى مىشود و مىتوان به جمعبندى در موضوعى خاص دست یافت و جوانب مختلف یك موضوع را مورد بررسى قرار داد و تبیینى نسبتا كامل درباره یك موضوع انجام داد. با این روش مىتوان به نظریات و دیدگاههاى امام على (علیه السلام) درباره موضوعى خاص پى برد و با روش و سیره آن حضرت در موضوعات مورد نظر آشنا شد. در این روش سخنان و مواضع امام (علیه السلام) یكدیگر را معنا و تفسیر مىكنند و جهت صحیح را در برداشت از نهج البلاغه نشان مىدهند، زیرا نهج البلاغه، مجموعهاى یكپارچه و پیكرى واحد است كه سراسر آن هماهنگ، و ابتدا و انتهاى آن یكسان است. این ویژگى بىنظیر و شگفت نهج البلاغه، زمینه لازم را براى مراجعه موضوعى و مطرح كردن درد و مشكل و گرفتن درمان و راه حل، آماده ساخته است. البته در روش موضوعى از آثار انجامیافته به دو روش دیگر بىنیاز نیستیم و آنها به عنوان ابزارهاى كمكى این روش را یارى مىدهند.
چگونگی استفاده از نهج البلاغه
بدیهی است استفاده از هر زبانی محتاج به فهم کامل آن زبان اعم از قالب، اصطلاحات، محتوا و ... است. برای اطلاع از نهج البلاغه نیز آگاهی از ادبیات عرب تا سطوح بالا (معنای، بیان، بدیع و ... ) ضرورت دارد.
طبیعی است آگاهی از ادبیات عرب مقدمه ورود به نهج البلاغه است و محقق میتواند بداند که امام (علیه السلام) چه گفته و چه نوشتهاند، اما برای فهم کامل آن به شناخت دقیق تاریخ صدر اسلام، جامعهشناسی اسلام و جوامع اسلامی در عهد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام)، شناخت اندیشه و فرهنگ روحی ـ روانی قبایل مختلف عرب در عصر امیر المۆمنین (علیه السلام)، اصول اعتقادات و مبانی فکری مسلمین، آشنایی با فهم اسلامی، شناخت اندیشه عرفانی عهد امام (علیه السلام)، اقتصاد جامعه و مردم در زمان آن حضرت، اندیشه سیاسی و نحوه حکومت، آزادیها در آن زمان و ... نیاز است و بدون اطلاع از مسائل یادشده و موارد بعضاً یادنشده نمیتوان از سر و سرّ بیان خدای سخن واقف شد.
آنچه گفته شد میتواند برای کسانی که تشنه بهرهمندی از اقیانوس اندیشه والای امام الموحدین (علیه السلام) هستند مددکار و کمکرسان باشد. کسانی که میخواهند با استفاده از پیامهای حیاتبخش، سفینه وجود خویش را از دریای متلاطم افکار متنوع و بعضاً منحرف به ساحل نجات رسانند و صراط مستقیم الهی را در پیش گیرند.
نتیجه
مطالعه در نهج البلاغه یکی از ابزار شناخت حقیقت در دوران کنونی است. در مطالعه این کتاب از سه روش ترتیبی، موضوعی و تجزیهای میتوان بهره گرفت که از این میان روش موضوعی به نظر مفیدتر و کارسازتر میباشد. در هنگام مطالعه این کتاب ارزشمند، لازم است برخی مطالعات تاریخی و جامعهشناختی از عصر نبوی و علوی (علیهما السلام) داشته و همچنین به لحاظ آشنایی از ادبیات عرب، در سطح خوبی قرار داشته باشیم. البته کسانی که این اطلاعات را در دست ندارند میتوانند مطالعات خویش را با استفاده از کتب شرح و ترجمه، انجام داده و خود را از این دریای عظیم معارف بینصیب نسازند.
فرآوری: زینب مجلسی راد
بخش نهج البلاغه تبیان
منابع:
مکتب مهر: اصول تربیت در نهج البلاغه، مصطفی دلشاد تهرانی.
مقاله "راهنمایی پژوهش و تحقیق در نهج البلاغه"، ابو الحسن مۆیدی.
مطالب مرتبط:
جملات نهج البلاغه که سند ندارد، معتبر است؟!