اسم های مرکب
اسم های مرکب
(صرف فارسی/بخش یازدهم)
اسم های مرکب از جهات مختلف تقسیم می شوند؛ مثلا از نظر رابطه با فعل به دو قسم فعلی و غیر فعلی تقسیم می شوند.
از جهت دیگر بر سه قسمند: 1. وابستگی 2. همسانی 3. بین بین
اسم های مرکب فعلی:
اسم های مرکب فعلی از ریشه مضارع یا مصدر تام یا مصدر کوتاه و یا اسم مصدرند که به این شکل بوجود می آیند.
1. اسم های مرکب مصدری:
اینگونه اسم ها خود بر دو قسمند:
آنهایی که از مصدر کوتاه به دست می آیند و از این قرارند:
الف) از اسم یا قید یا پیشوند و مصدر کوتاه ساخته می شوند، مانند: پیشرفت، بازگشت، دریافت.
ب) از فعلهای مرکب یا گروه های فعلی با حذف " َ ن" مصدری، مانند: عملکرد، کاربرد، کارکرد، نگهداشت.
این دو ساختمان نیمه فعال اند.
آنهایی که از مصدر تام (بلند) بدست می آیند و از این قرارند: گم شدن، کار کردن.
2. اسم های مرکب فعلی غیرمصدری:
این اسمها به این شکل ساخته می شوند:
الف) از اسم و ریشه مضارع به معنی اسم مکان؛ مانند: گاورو، ماشین رو، رختکن، صیدیاب، گنبد نما، گوهر خیز
این ساختمان جز با بعضی از ریشه ها فعال نیست.
ب) از اسم و ریشه مضارع به معنی اسم مصدر؛ مثل: پابوس، دست بوس، دسترس، بازبین، برگریز
پ) از اسم و ریشه مضارع به معنی اسم آلت و اسم مصدر هر دو؛ مثل: روکش، گردن بند، دست بند
ت) از مفعول رائی و ریشه مضارع به معنی اسم آلت و صفت فاعلی هر دو مانند: قندشکن، هواسنج، بالاپوش، سرپوش
ث) از قید یا پیشوند یا قید شبه پیشوند و ریشه مضارع به معنی اسم مصدر؛ مثل: بازدم، فروگذار، برگزار
ج) از اسم و ریشه مضارع و پسوند که خود بر چند قسمند و با این پسوندها بوجود می آیند:
1. با "ش" مصدری مانند: سرزنش، شکم روش
2. با "ه" به معنی اسم آلت؛ مثل: دستگیره
3. با "ه" مصدری مانند: دلشوره، پاشوره، واگویه
4. از صفت های بیانی مرکب فعلی و پسوندهای دیگر؛ مانند: سرگشتگی، درماندگی، دانایی، توانایی، رانندگی، بارندگی
به این نکته توجه داشته باشید که ساختمان های یاد شده هیچکدام فعال نیستند و به کار ساختن لغات تازه نمی خورند.
اسم های مرکب غیر فعلی:
اسم های مرکب غیر فعلی بر سه قسمند: 1. وابستگی 2.همسانی 3. بینابین که ما هر یک را در اینجا شرح می دهیم:
اسم های مرکب غیر فعلی همسانی:
این اسم ها نیز خود اقسامی دارند که بدینسان ساخته می شوند:
1. از اسم ها یا کلمات اسم شده همپایه و معطوف با ضمه مخفف عطف مانند: زد و خورد، برد و باخت، فلان و بهمان، سر و صدا، داد و فریاد.
2. از اسم ها و کلمات اسم شده هم پایه بدون ضمه عطف؛ مانند: شیربرنج، قلم مداد، آمد شد، شتر مرغ، شتر گاو پلنگ، کله پاچه، چلوکباب، پلو خورش، تاریخ جغرافی، فیزیک شیمی، کمدی درام....
اسم های مرکب غیر فعلی وابستگی:
این گروه از اسم های مرکب به سه قسم تقسیم می شوند: 1. مستقیم 2. درهم ریخته یا مقلوب 3. بین بین که هر کدام را به شکل جداگانه شرح می دهیم.
اسمهای مرکب غیر فعلی وابستگی مستقیم:
اینگونه اسم ها به این شکل ساخته می شوند:
از مضاف و مضاف الیه با کسره مخفف و بدون درنگ آخر؛ مانند: تخک مرغ، دردسر، راه حل، ضبط صوت.
از مضاف و مضاف الیه با حذف کسره اضافه؛ مانند: دختر دایی، مادرزن، بچه گربه، زیرزمین، بالادست.
از موصوف و صفت پسین با حذف کسره وصفی؛ مانند: پدربزرگ، مادربزرگ، کاردستی، آلو زرد، بازار سیاه.
از موصوف و صفت پسین با کسره بدون درنگ مخفف؛ مانند: حداقل، حداکثر، گل سرخ.
از صفت یا شبه صفت پیشین و اسم بدون تقدیر حرف اضافه؛ مانند: هرکس، هر یک، هیچکس، هریکی
از دو اسم که در بین آنها حرف اضافه ای مقّدر است؛ مانند: تهران اصفهان، تبریز میانه در در عباراتی نظیر مسافر تهران اصفهان یعنی مسافر تهران به اصفهان، قطار تبریز تا میانه
اسم های مرکب غیر فعلی وابستگی در هم ریخته:
اینگونه اسم ها هم به این شکل ساخته می شوند:
از مضاف و مضاف الیه مقلوب با حذف کسره اضافه؛ مانند: گلاب، مهمانسرا، گلخانه، که در واقع به این معنی تاویل می شوند: آب گل، سرای مهمان، خانه گل.
از صفت یا شبه صفت مقلوب پسین و اسم بدون تقدیر حرف اضافه؛ مانند: نخست وزیر، اول نفر، دوم نفر، آخرسر، نورزو، بزرگ دبیر
اسم های مرکب تاکیدی و اتصالی:
1. از دو اسم مکرر خواه به واسطه حرف اضافه یا عناصر اتصالی؛ مانند: سرتاسر، دورتادور، سراسر، گرداگرد، خواه بیواسطه؛ مثل: فردفرد، های های، خش خش، پچ پچ.
2. از دو اسم غیر مکرر خواه بواسطه خواه بیواسطه؛ مثل: سرتاته، پرس و جو، سرتا پا، جست و جو.
اسم های مرکب عربی:
برخی از ترکیب های عربی در فارسی به صورت اسم مرکب بکار می روند و اینگونه ساخته می شوند:
1. مضاف و مضاف الیه ذواللام مانند: عکس العمل، حسب الحال
2. از موصول وصله آن مانند: ماسبق، ماحصل، ماجری، مابقی، مایحتاج
آسیه بیاتانی
بخش ادبیات تبیان
منابع:
دستور مفصل امروز، دکتر خسرو فرشید ورد
دستور زبان فارسی، حسن احمدی گیوی