تربیت، دوستان و اجتماع

انتظار ما از تربیت اجتماعی فرزندانمان، این است كه آن‌ها از جایگاه و منزلت حقیقی خود در جامعه آگاه باشند و به خوبی بتوانند چنین موقعیتی را احراز نمایند. فعالیت‌های فوق برنامه مدارس، گروه‌های بحث و بیان، تحقیق گروهی، مسابقات فرهنگی – هنری، محافل بحث و انتقاد، فرصت‌های ارزنده‌ای برای فرایند اجتماعی شدن آنان، محسوب می‌شوند. این امر تنها زمانی امکان پذیر است که فرزندان جهت اجتماعی شدن دوستانی خوب داشته باشند.

یكی از وظایف والدین و مربیان در تربیت فرزندان و نسل آینده، توجه به تربیت اجتماعی آنان است تا استعداد و توانایی‌های آن‌ها در عرصه حیات اجتماعی شكوفا شود و بتوانند به صورت فعال و موفق در زندگی جمعی حضور یابند.

اسلام به عنوان یك دین جامع نگر و كامل به كلیه شئون حیات انسان توجه دارد و به تربیت اجتماعی انسان نیز توجهی خاص داشته و برای تربیت انسان‌هایی منضبط و با تعادل روحی و روانی كه بتوانند در عرصه اجتماعی به صورت واقع نگر حضور یابند دستوراتی را ارائه كرده است. دین اسلام پایه‌های تربیت را در درون افراد بنیان گذاری كرده است و آنان را به رعایت اصولی سفارش كرده كه در صورت تحقق آن‌ها در وجود افراد، نظام اجتماعی از ثمرات مفیدی چون تعادل، روابط پایدار، محبت متقابل، نظارت و مراقبت اجتماعی و...بهره‌مند می‌شوند. درنتیجه تربیت صحیح اجتماعی تنها زمانی امکان پذیر است که فرزندان دوستانی خوب داشته باشند.

در سنین دبستان، کودکان علاقمند به برقراری ارتباط با همسالانی هستند که شاد و زیبا می‌باشند و اسباب بازی‌ها، خوراکی‌ها و وسائل خود را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهند. ارتباط و دوستی‌های این دوره حالتی موقت و گذرا داشته، به سرعت شکل می‌گیرند و سریعاً تغییر می‌کنند. ویژگی‌های ارتباطات خاص این دوره تقریباً مطابق رشد اخلاقی کودکان این دوره است.

در سال‌های میانه و پایانی کودکی ارتباط بر اساس کمک به یکدیگر و رفع نیازهای هم شکل می‌گیرند و اعتماد نقش مهمی در تداوم آن ایفا می‌کند. کودکان درکی ذهنی از دوستان پیدا می‌ نمایند و دوستان تنها اشخاصی نیستند که با هم بازی می‌کنند، بلکه کسانی‌ هستند که مشترکات خاصی بین آنان برقرار است و یکی از آن‌ها دوست داشتن یکدیگر می‌باشد.

در دوران نوجوانی، همسالان مهم‌ترین نقش را در فرایند اجتماعی شدن فرد بازی می‌کنند. نوجوانان برای این که بتوانند هویتی مستقل از والدین پیدا کنند باید ارتباطی صمیمی و متقابل با همسالان خود برقرار نمایند. ارتباط و دوستی دوران نوجوانی دارای این مشخصه‌هاست: «دوستان، یکدیگر را درک می‌کنند؛ افکار و احساسات عمیق و درونی خود را با یکدیگر در میان می‌گذارند، برای حل مسائل و مشکلات روانی خود به هم کمک می‌ نمایند و سعی دارند باعث دردسر و مشکل برای دوستانشان نشوند.» بنابراین، تحول و تغییر در استدلال‌های پنهان مربوط به دوستی با فرد یا اشخاص خاص، با افزایش سن تغییر می‌یابد.

تأثیر ارتباط و دوستی بر کودکان و نوجوانان

دوستان علاوه بر این که از عوامل مهم اجتماعی شدن فرد به شمار می‌آیند، می‌توانند روی یادگیری، پیشرفتِ تحصیلی و مهارت‌های کلامی و اجتماعی فرد مۆثر باشند. از مهم‌ترین آثار مثبت همسالان، از بین بردن خود مداری است.

در محیطی که همسالان ارتباط صحیح و مناسب با هم دارند، مهارت‌های اجتماعی مهم مانند همکاری، رقابت و صمیمیت آموخته می‌شوند. در چنین شرایطی نه تنها یادگیری افزایش می‌یابد، بلکه رفتارهای اجتماعی مناسب نیز رشد می‌کند. ناتوانی در برقراری رابطه مطلوب بین همسالان، موجب طرد و عدم محبوبیت می‌شود. پژوهش نشان می‌دهد که دانش آموزان مطرود و فاقد ارتباط افقی سالم، پرخاشگرترند و رفتارهای نامناسب دارند، پیشرفت تحصیلی و انگیزش آن‌ها اندک است و از اختلالات هیجانی، اضطراب و افسردگی بیشتر رنج می‌برند.

اگرچه دوستی بین همسالان در تمام دوران زندگی حائز اهمیت است، اما به علت گرایش بسیار شدید نوجوانان به گروه همسالان، در این دوره اهمیت بیشتری می‌یابد. در دوره بلوغ و نوجوانی، دوستی ریشه عمیق‌تری می‌یابد و با شور و هیجان توأم می‌شود. در این دوران، دوست حامی «من» یا به عبارت صحیح‌تر، یک من دیگر است و مانند آینه، تصویر اطمینان بخشی به نوجوان می‌نمایاند. برای همین پیوندهای دوستی در شخصیت نوجوان تأثیر بسیار می‌گذارند و قطع آن‌ها موجب وارد آمدن لطمه به شخصیت نوجوان می‌گردد.

از طرفی، دوستان نزدیک به رشد نوجوان کمک می‌کنند و از طرف دیگر این امکان را فراهم می‌آورند که احساسات سرکوب شده خود اعم از خشم و هیجان را ابراز کند؛ نوجوان درمی یابد که دیگران هم امیدها و ترس‌هایی نظیر او دارند. دوستی‌های نزدیک به نوجوانان این آزادی را می‌دهد که از یکدیگر انتقاد کنند و به همین دلیل می‌آموزند که رفتار، علایق یا عقاید خود را اصلاح نمایند، بی آن که از سوی سایرین طرد شوند. این نوع دوستی‌ها به نوجوان کمک می‌کند تا هویت خود را پیدا کنند، احساس اعتماد به نفس کرده، به هویت خود افتخار نماید.

انتخاب دوست

تجارب همسالان در دوران کودکی و نوجوانی با سازگاری بعدی آنان مرتبط است. کسانی که در کودکی و نوجوانی دچار مشکلات ارتباطی (اعم از ضعف در برقراری ارتباط، ارتباط بیمارگون و ...) باشند در بزرگسالی نیز مشکلاتی مانند اختلال شخصیت، دوری گزینی، بزهکاری، پرخاشگری و رفتارهای ضد اجتماعی خواهند داشت.

والدین نباید در نوجوانی و جوانی از اجبار و تحمیل برای انتخاب دوست استفاده كنند؛ یا مانع از بحث و گفتگوهای آنان در محیط‌های خانوادگی و یا جمع‌های دوستانه باشند. چرا که در این سنین نمی‌توان آنان را از معاشرت با دوستان باز داشت؛ بلکه باید در انتخاب دوست خوب فرزندان را راهنمایی نمود. چنانچه پیامبر (ص) می‌فرمایند: «آدمی تحت تأثیر دوست خود است هر كدام از شما در انتخاب دوست باید دقت كند كه با چه كسی طرح دوستی می‌ریزد.» امام علی (ع) نیز می‌فرماید: «از دوستی با شخص فاسد دوری كن كه به طور ناخودآگاه تحت تأثیر انحراف و بدی قرار می‌گیری.»

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مریم عرفانیان

تنظیم: مریم فروزان کیا