قواعد ترکیب

اهداف یادگیری:

تبیین قاعده ی واجی

در طرح های گذشته آموختیم که کوچک ترین واحد زبان واج است و بزرگترین واحد زبان جمله.

با قرار گرفتن واج ها در کنار هم تکواژ و واژه ساخته می شود اما باید توجه داشت که برای قرار گرفتن واج ها در کنار هم قواعد دقیقی وجود دارد؛ پس:

نمی توان هر واجی را در کنار واج دیگر قرار داد و از آن تکواژ ساخت.

چگونه یک فرد می آموزد که چه واج هایی باید در کنار هم قرار گیرند تا شکل درست یک کلمه را شکل دهد؟

ساختمان « هجا» :

الگوهای هجایی در زبان فارسی سه صورت دارد:

1-    صامت + مصوت  را، با

2-    صامت + مصوت+ صامت  من، کر

3-    صامت + مصوت + صامت + صامت  برد، سرد

حال بیان یک نکته ضروری است:

ساخت هر نوع کلمه ای با الگوهای یاد شده صحیح نیست؛ زیرا:

در واژه هایی هم چون « پچش » و « تدش» که حروف آن واجگاه مشترک دارند، الگوی هجایی رعایت شده است اما قاعده ی واجی رعایت نشده است.

پس اولین قاعده ی موجود در زبان فارسی برای ساخت یک واژه ، قاعده ی واجی است.

تمرین:

در هر کلمه به الگوی هجایی آن دقت کنید:

سبد صامت+ مصوت + صامت + مصوت + صامت

کتابخانه  صامت + مصوت+ صامت+ مصوت بلند + صامت + صامت+ مصوت بلند+ صامت+ مصوت

خوددار  صامت + مصوت + صامت+ صامت + مصوت بلند+ صامت

فریبا   صامت + مصوت + صامت + مصوت + صامت+ مصوت بلند

لذت صامت + مصوت + صامت + صامت+ مصوت +صامت

سرآمد  صامت +مصوت+ صامت+ مصوت بلند+ صامت+ مصوت + صامت

مرحله ی بعدی پس از قاعده ی واجی، قواعد هم نشینی است.

قواعد هم نشینی :

تک واژها و واژه هایی که با توجه به قواعد واجی ساخته می شوند، در ساختن یک عبارت یا یک جمله به کار می روند که در این مرحله واژه ها باید بر اساس قواعد هم نشینی در کنار هم قرار گیرند؛ مانند : آن دو سوار کار دلاور

حال می خواهیم بدانیم آیا در چگونگی چینش این واژه ها در یک گروه اسمی می توان تغییراتی ایجاد کرد؟

انجام این تغییرات محدود است؛ زیرا :

یکی از این ذخایر زبانی که در گذشته کاربرد نداشته اما امروزه از آن به ویژه در متون ادبی استفاده می شود، کاربرد صفت قبل از اسم است؛ مانند: عمیق دریا ی بیکران، ساده آسمان آبی.

مرحله ی بعدی قواعد نحوی است؛ یعنی پس از آن که گروه ها بر اساس قواعد هم نشینی تولید شدند، باید بر اساس قواعد نحوی در کنار هم قرار گیرند تا یک جمله ی صحیح ساخته شود؛ مانند: دانش آموزان به ترتیب به کلاس می روند.

اکنون به جملات زیر دقت کنید :

خودش به کتاب خانه رفت( به جای آن که گفته شود: او به کتابخانه رفت )/ او برادر او را دید( به جای آن که گفته شود: او برادر خود را دید).

فیلتر بعدی قواعد معنایی است که جمله را از نظر معنایی بررسی می کند و چنان چه از لحاظ معنایی صحیح باشد به آن اجازه ی تولید می دهند؛ مانند: ستاره ها آسمان را برید( این جمله از نظر معنایی نادرست است )  ستاره ها آسمان را زیبا می کنند( جمله ی صحیح )

و آخرین مرحله قواعد کاربردی است که بر اساس آن جملات با توجه به موقعیت به کار برده می شوند؛ مانند: کجا رفته ای؟ آسمان زیباست ( کاربرد نادرست )  کجارفته ای؟ به خانه ی دوستم رفته ام ( کاربرد صحیح )

تست:

کدام گزینه صحیح است ؟

الف) یک گل آن زیبا  نادرست از جهت قواعد هم نشینی

ب) پچب  نادرست از جهت قواعد نحوی

ج) چطوری؟ به مدرسه می روم   نادرست از جهت قواعد معنایی

د) زهرا لباس مدرسه شکست  نادرست از جهت قواعد هم نشینی

مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه: فاطمه شیرزاده - تنظیم: یگانه داودی