اسم مبالغه-اسم مکان-اسم زمان-اسم آلت
اسم مبالغه-اسم مکان-اسم زمان-اسم آلت
اهداف درس:
- آشنایی با اسم مبالغه و اوزان آن
- آشنایی با اسم مکان و طریقه ساخت آن
- آشنایی با اسم زمان و طریقه ساخت آن
- آشنایی با اسم آلت و اوزان آن
اسم مبالغه
همان گونه که از نام آن پیداست بر کسی دلالت دارد که یک ویژگی و صفتی بیش از حد در او وجود داشته باشد یا آن که بیش از حد در او وجود داشته باشد یا آن که بیش از حد به کاری بپردازد مانند: علّام (بسیار دانشمند) / حمّال (بسیار بار کشنده)
اسم مبالغه از افعال ثلاثی مجرد ساخته می شود و ضابطه خاصی برای وزن آن نیست یعنی قیاسی نیست بلکه وزن آن مطلقاً سماعی است مثل: کذب - کذوب / رحم - رحیم / قام - قیّوم / جلد - جلّاد / أعطی - معطاء / أنذر - نذیر / أدرک -درّاک و...
درباره وزن سماعی پیش از این در بحث ثلاثی مزید 1 توضیح داده ایم، اوزان سماعی یعنی این که بنابر آنچه از اعراب به ما رسیده و شنیده ایم، قاعده را پیاده می کنیم و به کار می بریم.
نکته:
تفاوت اسم مبالغه و صفت مشبهه در این است که اسم مبالغه بیان گر وجود صفتی در یک فرد بیش از صفت مشبهه است.
تمرین: اکنون به کلمات زیر و صیغه مبالغه آن ها دقت کنید:
عطر
جلد
صدق
اسم مکان
اسم مکان- همان گونه که در زبان فارسی نیز داریم- بر مکان وقوع فعل دلالت دارد
و چنانچه از فعل ثلاثی مجرد ساخته شود بر وزن «مَفعَل» - مفتوح العین- و «مفعِل» - مکسور العین- می آید . مانند: یَطبخ - مَطبَخ / یَضرِبُ - مَضرِب
و چنانچه بخواهیم از فعل غیر ثلاثی مجرد (ثلاثی مزید- رباعی و...) اسم مکان بسازیم، بر وزن اسم مفعول آن فعل، اسم مکان می سازیم و برای تشخیص آن در جمله باید از قراین فهمید که مراد از صیغه، اسم مفعول است یا اسم مکان مانند: یجتمع - مُجتَمَع / یستقرّ - مُستَقَرّ
اسم زمان
اسم زمان نیز بر زمان وقوع فعل دلالت دارد که طریقه ساخته شدن آن از فعل ثلاثی مجرد و غیرثلاثی مجرد دقیقاً مثل اسم مکان است و در نتیجه راه تشخیص و تفاوت میان آن دو و اسم مفعول- که همه آن ها در وزن مشترکند- قرینه است. یعنی باید به وسیله قراین مقصود را فهماند و یا مقصود طرف را از کاربرد این وزن فهمید. مانند: یغرب - مغرب / یطلع -مطلع
تمرین: به اسم مکان و اسم زمان افعال زیر دقت کنید:
وَلَد
شرب
* دقت کنید که «سعی» یک فعل معتل ناقص است که بر وزن «فَعَلَ» می باشد امّا چون قواعد اعلال بر روی آن انجام می گیرد تبدیل می شود به «سَعی» - منتهی به الف مقصوره- امّا برای ساختن اسم مکان و اسم زمان از آن هیچ مانعی وجود نداشته و بر وزن «مَفعَل» - مفتوح العین- ساخته می شود.
قَتَلَ
صَلّی
إغتسل
غَسَلَ
فَرَّ
* فعل «فرَّ» ثلاثی مجرد مضاعف است – که در مباحث آتی خواهیم خواند- یعنی یکی از حروف آن دو بار تکرار شده که باز هم بر وزن «مَفعَل» آمده و تبدیل می شود به: مَفَرّ
اسم آلت
اسم آلت بر ابزار انجام فعل دلالت می کند و تنها از فعل ثلاثی مجرد ساخته می شود، سه وزن نیز بیشتر ندارد: «مِفعَل»، «مِفعَلَة» و «مِفعال» مانند:
نشر الخشب
فتح الباب
تمرین: به اسم آلت افعال زیر دقت کنید:
کَسَحَ
لَعِقَ
فتح
- اکنون به آیات و عبارات زیر دقت کرده و اسم مبالغه، اسم زمان و مکان و اسم آلت را در آن ببینید:
- «لا اُقسم بیوم القیامة. و لا أُقسم بالّنفس الّلّوامة. أیحسب الإنسانُ أن لن نجمع عظامه (قیامة / 3-1)
اللّوامة: اسم مبالغه بر وزن فعّال (چون صفت برای یک اسم مؤنث واقع شده لذا مؤنّث آمده است)/ بسیار ملامت کننده.
- فإذا برق البصر خسف القمر و جمع الشمس و القمر. یقول الإنسان یومئذٍ أین المفرّ. کلّا لاوزر. إلی ربِّک یومئذٍ المستقرّ (قیامه / 12-7)
المفرّ: اسم مکان بر وزن «مَفعَل» / گریزگاه
المستقرّ: اسم مکان بر وزن اسم مفعول / مکان استقرار و ثبات.
- العلمُ وراثةٌ کریمةٌ، و الآداب حُلَلٌ مجددّة و الفکر مرآة صافیة. (نهج البلاغة، حکمت 5 / 469)
مرآة: اسم آلت بر وزن مفعال / آینه، وسیله رؤیت.
- «و لا تُطِع کُلَّ حَلّافٍ مهین همّاز مشاء بنمیم» (قلم / 11-10)
حلّاف: اسم مبالغه بر وزن فعّال / کسی که بسیار سوگند یاد می کند.
همّاز: اسم مبالغه بر وزن فعّال / بسیار عیبجو
مشاء: اسم مبالغه بر وزن فعّال / بسیار سخن چین
- إنّ المتّقین فی جنّاتٍ و نهر. فی مقعد صدق عند ملیکٍ مقتدر (قمر / 55-54)
مقعد: اسم مکان بر وزن مَفعَل / جایگاه
- «یحملون له ما یشاء من محاریب و تماثیل» (سبأ / 13)
محاریب: (جمع محراب): اسم مکان / محل عبادت
- «و أنتم عاکفون فی المساجد» (بقره / 187)
مساجد (جمع مسجِد): اسم مکان بر وزن مَفعِل / مکان عبادت
- «و اصبر علی ما یقولون، و اذکر عبدنا داود ذا الأید إنّه أوّاب» (ص / 17)
أوّاب: اسم مبالغه بر وزن فعّال / بسیار توبه کننده
- «الرّجالُ قوّامون علی النّساء» (نساء / 34)
قوّامون (جمع قوّام): اسم مبالغه بر وزن فعّال / بسیار قیام کننده
- «إذ یریکم الله فی منامک قلیلاً، و لو أراکم کثیراً لفشلتم» (انفال / 43)
منام: اسم مکان بر وزن مَفعَل (چون «ینام» یک فعل معتل اجوف است لذا بنابر قواعد اعلال، حرف دوم آن که «واو» بوده تبدیل به «الف» شده) / مکان خواب
- «و امرَ أَتُه حمّالة الحطب» (مسد / 4)
حمّاله: اسم مبالغه بر وزن «فعّال» / بسیار بار کشنده
- إذا الأقصر زرتها فشاهد مقابر الملوک.
مقابر (جمع مَقبَرة): اسم مکان بر وزن «مَفعَل» / آرامگاه
- وعدت فإذا مواعیدک مواعید عرقوب
مواعید: (جمع مَوعِد): اسم زمان بر وزن «مَفعِل» / زمان وعده داده شده
مطالب مرتبط:
مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده
تنظیم: سمیرا بادامستانی