تبیان، دستیار زندگی
موصول خاص: اسمی است که برای هریک از صورت های مذکر و مؤنث و مفرد و مثنی و جمع، لفظ مخصوصی دارد. ....
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

اسم غیرمتصرّف (قسمت اول)

اسم غیرمتصرّف (قسمت اول)

اهداف درس:

- آشنایی با اسم غیرمتصرف و اقسام آن

- آشنایی با ضمیر و انواع آن

- بیان اسم اشاره و اسم موصول و ویژگی های هریک از آنان

در طرح گذشته در مورد انواع اسم و تقسیمات آن از جمله «مذکر و مؤنث» آشنا شدیم، در این بحث به یکی دیگر از اقسام اسم به نام «اسم های غیرمتصرف» می پردازیم.

و امّا در ابتدا باید بدانیم اسم غیرمتصرف چیست؟

اسم غیرمتصرف اسمی است که در جمله های مختلف تنها یک شکل دارد. اسم های غیرمتصرف بنابر مشهور عبارتند از: 1) ضمیر 2) اسم اشاره 3) موصول 4) اسم شرط 5) اسم استفهام 6)کنایه 7) ظرف 8) اسم فعل 9) عدد.

اکنون به بررسی چند مورد از موارد فوق می پردازیم.

ضمیر:

ضمیر اسمی است که جانشین متکلم یا مخاطب یا غایب می شود. مانند: أنا (من) أنت (تو) هو (او).

ضمیر بر دو قسم است: متصل و منفصل. ضمایر متصل نیز بر دو قسم اند:

اسم غیرمتصرّف (قسمت اول)

تبصره 1:میم «تم» ساکن است به جز در مواردی که ضمیری دیگر به فعل افزوده شود. در این موقع میم مضموم شده و میان دو ضمیر، حرف واو افزوده می شود مانند: «نصر تموه».

تبصره2: «ه» ضمیر متصل به هر سه قسم کلمه مضموم است به جز مواقعی که پیش از آن کسره یا «یاء» ساکنی آمده باشد که در این صورت مکسور  تلفظ می شود مانند: بِهِ، فیهِ.

تبصره 3: ضمیر متکلم ساکن است، به جز در مواردی که پیش از آن «الف» یا «یاء» ساکن آمده باشد، در این صورت برای اجتنبات از التقای ساکنین مفتوح خوانده می شود مانند: مولایَ، بُنیَّ.

تبصره 4: هرگاه «نا» ضمیر متکلم به حروف «إنّ» و «کأنّ» بپیوندد ممکن است که یک نون حذف شود مانند: «إنّا لله و إنّا إلیه راجعون».

ضمایر منفصل نیز بر دو قسم اند:

اسم غیرمتصرّف (قسمت اول)

تبصره: هرگاه «هو» یا «هی» پس از «واو» یا «فاء» واقع شود، جایز است که ساکن خوانده شود مانند: فَهوَ علی هدیً


تمرین: انواع ضمیرهای متصل و منفصل را در آیات زیر ببینید:

- وَ إنّا أو إیّاکم لعلی هدیً أو فی ضلالٍ مبینٍ (سبأ / 24)

نا: ضمیر متصل به هر سه قسم کلمه / متکلم مع الغیر

إیّاکم: ضمیر منفصل منصوبی / جمع مذکر مخاطب

- و قال الله لاتتّخذوا  إلهین إثنین إنّما هو إلهٌ واحدٌ فاَیایّ فارهبون (نحل / 51)

هو: ضمیر منفصل مرفوعی / مفرد مذکر غایب

ایّای: ضمیر منفصل منصوبی / متکلم وحده

- قال الذین حقّ علیهم القول ربّنا هؤلاء الذین أغوینا، أغویناهم کما غوینا تبرّ أنا إلیک ما کانوا إیّانا یعبدون (قصص / 63)

هم (علیهم / أغویناهم): ضمیر متصل به هر سه قسم کلمه / جمع مذکر غایب

نا (ربنا / أغوینا / غوینا / تبرّأنا): ضمیر متصل به هر سه قسم کلمه / متکلم مع الغیر

ک (إلیک): ضمیر متصل به هر سه قسم کلمه / مفرد مذکر مخاطب

إیّانا: ضمیر منفصل منصوبی / متکلم مع الغیر

- و اشکرو الله إن کنتم إیّاه تعبدون (بقره / 172)

إیاه: ضمیر منفصل منصوبی / مفرد مذکر غایب

اسم اشاره:

یکی دیگر از اسم های غیرمتصرف اسم اشاره است؛ اسم اشاره اسمی است که شخص یا چیز معینی را با اشاره حسی نشان دهد مانند ذا (این) و ذاک (آن).

اقسام اسم اشاره: اسم اشاره بر سه قسم است: اشاره به نزدیک، متوسط و بعید.

اسم غیرمتصرّف (قسمت اول)

تبصره 1:«اولئک: مخصوص اشاره به عاقل است و در غیرعاقل به جای آن «تلک» به کار می برند مانند: «تلک الأیام نداولها بین الناس» (آل عمران / 140)

اسم های اشاره مخصوص مکان

اشاره به مکان نزدیک: «هنا»

اشاره به مکان متوسط: «هناک»

اشاره به مکان بعید: «هنالک» / «ثمّ» / «ثمة»


تمرین:به انواع اسم های اشاره را در آیات زیر دقت کنید:

- ألم أنهکما عن تلکما الشجرة و أقل لکما إنّ الشیطان لکما عدوّ مبین (اعراف / 22)

تکلما: اسم اشاره بعید مؤنث / کما: حرف خطاب مثنی

تبصره: «ک» در «تلک و ذلک» حرف خطاب است و صحیح تر آن است که به صورت ضمیر کار برده شود مانند: «تکلما رجلان».

- و تودوا أن تکلم الجنه أورثتموها بما کنتم تعملون (اعراف / 43).

تکلم: اسم اشاره بعید، مرنث / کم: حرف خطاب جمع

- ذلکم فذوقوه و أنّ للکافرین عذاب النار (انفال / 14).

ذلکم: اسم اشاره بعید جمع مذکر

- فات ذالقربی حقَّه و المسکین و ابن السبیل ذلک خیرٌ للذین یریدون وجه الله و اولئک هم المفلحون (روم / 38)

ذلک: اسم اشاره بعید، مفرد مذکر

اولئک: اسم اشاره متوسط و بعید، جمع (مذکر و مؤنث)

اسم موصول:

از دیگر اسم های غیرمتصرف اسم موصول است؛ موصول اسمی است که معنی آن جز با جمله ای که بعد از آن ذکر می شود، تمام نمی شود و جمله ای را که پس از موصول می آید «صله» می نامند مانند: «أکرم من یزورنی» در این جمله «من» موصول است و جمله «یزورنی» صله آن است. به طوری که می بینیم، بدون ذکر صله، معنای جمله فوق کامل نخواهد بود.

موصول بر دو قسم است

1-  موصول عام (مشترک)

2- موصول خاص

موصول خاص: اسمی است که برای هریک از صورت های مذکر و مؤنث و مفرد و مثنی و جمع، لفظ مخصوصی دارد.

موصولات خاص از این قرارند:

مذکر                                                          مؤنث

مفرد: الذی                                                   مفرد: الّتی

مثنی: اللّذان، اللّذین                                   مثنی: اللّتان، اللَّتَینِ

جمع: الذینَ                                                 جمع: اللّاتی، اللّواتیِ، اللّلاتی، اللّاء

تبصره1 :به جز موصول جمع که تنها برای عاقل به کار می رود، دیگر موصولات هم برای عاقل و هم برای غیرعاقل به کار برده می شوند و برای جمع غیرعاقل، از لفظ «التی» استفاده می شود مانند: ـجعلنا بینهم و بین القری التی بارکنا فیها قریً ظاهرةً (سبأ / 18)

موصول مشترک: اسمی است که برای همه صورت های مفرد و مثنی و جمع و مذکر و مؤنث فقط یک لفظ دارد. موصولات مشترک عبارتند از: «من، ما، ذا، أیّ»

مَن: برای عاقل؛ مانند: «أعجز الناس من أعجز عن اکتساب الإخوان» (نهج البلاغه / کلمات قصار 12).

ما: برای غیرعاقل؛ مانند: «النّاس أعداد ما جهلوا» (نهج البلاغه / کلمات قصار 172).

تبصره 1: گاهی تحت شرایط خاصی «من» برای غیرعاقل و «ما» برای عاقل به کار برده می شود مانند: «إنّ الله یسبّح له من فی السموات و الأرض» (نور / 41) و «یسبّح لله ما فی السّموات و ما فی الأرض» (جمعه / 1)

تبصره 2: به سبب که استعمال بودن «ذا و أیّ» تنها به ذکر آن اکتفا کردیم.

صله موصول: هر موصولی نیازمند صله ای است که بعد از آن ذکر می شود و موصول بی ذکر صله معنای تام ندارد.

شرایط صله موصول:

 1) یا جمله خبری است؛ مانند:«المُسلِمُ من سَلِمَ المسلمون مِن یده و لسانه.

  2) یا شبه جمله است؛ مانند:«قرأتُ ما فی الکتاب»

تبصره: هر صله لزوماً باید یک ضمیر لفظی یا مستتر در خود داشته باشد که به موصول باز گردد.


تمرین: اسم موصول را در آیات زیر ببینید:

- یا أیّها النبیّ إنّا احللناک أزواجک الّلاتی آتَیتَ أُجورَهنَّ (احزاب / 50)

الّلاتی: اسم موصول / جمع مؤنث

- ربّنا إرنا اللّذَینِ أضلّانا من الجنّ و الإنس نَجعَلهُما تحت أقدامنا لیکونا من الأسفلین (فصلت / 29)

اللذینِ: اسم موصول / مثنی مذکر

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده

تنظیم: سمیرا بادامستانی