سیر و سلوک زائر
سير و سلوك زائر
كتاب سير و سلوك زائر اثر جان باني‌ين از شاهكارهاي عرفاني ادبيات انگليس است كه در قالب كنايات و استعارت و تشبيهات بيان شده و نموداري است از تلاش روح انسان در جدال با زندگي، براي عبور از فراز و نشيبهاي دوران حيات، و رسيدن به وادي رستگاري و تقدس، و شرح مخاطرات و مخافات، غم‌ها و شكست‌ها و نااميدي‌ها يا موفقيت‌‌هايي كه پيش مي‌آيد؛ اين روح در اين جدال گاه نااميد است و گاه اميدوار.
مطالب كتاب سير و سلوك زائر جنبه‌ي نمادي دارد. در اين نمادهاي عرفاني، نويسنده اشخاص مختلفي را تجسم مي‌كند. اين اثر مانند برخي از آثار عرفاي اسلامي مانند منطق‌الطير و قصه‌الغربه‌الغربيه داستاني تمثيلي است، با اين تفاوت كه در اثر شيخ عطار ، مرغان نماد سالكاني‌اند كه از واديها مي‌گذرند اما در اثر جان باني‌ين ، واديها به صورت شهرها و سرزمين‌ها توصيف شده است. مقصد و هدف مانند داستان قصه‌الغربه‌الغربيه شيخ شهاب‌الدين سهروردي همان‌طور سيناست.
كتاب عرفاني و ديني سير و سلوك زائر، شرح حال روحي عارفي است كه خود را در برابر خداوند بنده‌اي شرمسار و گناهكار مي‌داند و باري سنگين از گناه را بر دوش مي‌كشد. براي رهايي از اين بار گران در انديشه‌ي چاره‌جويي است. چون خشم و غضب خداوند را عميقاً احساس مي‌كند خانه‌ي خود را كه در شرف نابودي است و در «ديار ناامني و نيستي» واقع است، ترك مي‌كند. يعني در حقيقت اولين گام مبارزه با نفس را در جهت قطع پيوندها و علائق مادي برميدارد و قدم در راه مي‌گذارد. طريق سير و سلوك خود را با ترك تمنيات نفساني و وابستگي‌هاي دنيوي و همسر و فرزندان، همسايگان و يار و ديار خود آغاز مي‌كند. در فرهنگ عرفاني اين آغاز راه سالك است. سالك در مقابل درگاه احديت خود را بنده‌اي گنهكار و عاجز و حقير مي‌پندارد كه براي رهايي از زندان نفس اماره و تطهير جسم آلوده به گناه و در هم كوبيدن حصارهاي قيود جهان مادي، در جستجوي وادي روحاني به سير و سلوك مي‌پردازد و براي عبور از جهان مادي پا بر سر دل مي‌گذارد و در طلب و جستجوي حيات روحاني و ابدي تمرين پرواز مي‌كند. همانگونه كه در نظر افلاطون هم تنها راه رهايي از بدي‌ها پرواز از زمين به سوي آسمان است. چنانكه مي‌گويد: «به جهت آنكه مرد حكيم با نظام الهي ارتباط يابد و وجودش نظام و الوهيت بپذيرد.» افلاطون از اين تعبير قصدش تشبه به صفات و اخلاق
الوهي است، زيرا خداوند عدالت مطلق است و از ميان مردم آن كس كه عادلترين است بيشتر از ديگران به خداوند نزديك است. به طور كلي مفاهيمي چون سير، سفر و زيارت كه از زبان يك عارف انگليسي در اثر سير و سلوك زائر مطرح شده همواره توجه عرفاي اسلامي بوده است. از آن جمله حكيم سنايي در سيرالعباد الي‌المعاد ، سفر را بر دو گونه دانسته است:سفر جسماني و سفر روحاني.
همانگونه كه عالم بر دو گونه است: عالم روحاني و عالم جسماني. سفر روحاني، پرواز انسان به مدد انديشه و تفكر در عالم روحاني است و لازمه‌ي آن پرورش عقل و دستيابي به معرفت است. در حالي كه سفر جسماني حركت جسم است و لازمه‌ي آن دارا بودن دوپاي قوي. همان‌طور كه در سفر جسماني از منازل، واديها، شهرها، اقليم‌ها و سرزمين‌ها مي‌گذريم در سفر روحاني، ابتدا بايد جسم را كه تركيبي از غرايز و طبايع است از آلودگي‌ها و پليدي‌ها و خودخواهي‌ها و غرورها پاك كرد، زيرا از اين طريق سالك متوجه رذيله خود مي‌گردد.
در كتاب سير و سلوك زائر اعمال رذيله تشبيه شده است به «جامه‌ي ژنده و ناپاك» و بدين طريق«مسيحي سالك» در كتاب عرفاني سير و سلوك زائر متوجه درد عميق خود شده و خود را در معرض هلاكت مي‌بيند. لذا توجهش از ذات نفساني، عالم دنيوي و اميال مادي، معطوف به عالم روحاني شده و مي‌كوشد به ياري خداوند و به مدد نور هدايت كتاب مقدس و با الهام از حضرت عيسي مسيح(ع) سرانجام با توسل به سير و سلوك رستگار گردد. اهل دنيا و نزديكان و خويشان چون حال پريشان او را مي‌بينند، او را متهم به جنون و اختلال دماغ مي‌كنند و برايش معالجات و درمانهايي تجويز كرده و سعي در انصراف خاطر وي مي‌نمايند. لكن چون با عزمي راسخ مصمم به حركت در جهت نجات خويش است، گوش‌هايش را بر احتجاجات اهل عالم مي‌بندد. وي طالب رهايي است و مباحثات و جدال‌ها بر قلبش بي‌اثر است. شائق به مراجعت نيست، هر اندازه كه لجاجت خويشان، همسايگان و همسر نسبت به منصرف گردانيدن او افزون مي‌شود، به همان نسبت او سريعتر و قاطع‌تر گام برميدارد و مي‌گريزد.
در طريق عرفان و سير و سلوك همواره موانع بازدارنده بي‌شمار است، لكن آن حالت قليان و جوشش و شور و اشتياق دروني سالك هيچ عذر و بهانه‌اي را نمي‌پذيرد. اطرافيان به دشمني با وي مي‌پردازند و تهديد به تركش مي‌كنند. اهل دنيا همواره مرداني را كه به آن پشت مي‌كنند، ديوانه مي‌پندارند. لكن مسيحي سالك تنها با قرائت آيات كتاب مقدس و توبه و زاري و دعا و نيايش به درگاه احديت سرگرم است. و با اخلاص و رياضت مي‌كوشد تا سرانجام ضمير باطن را به ياري خداوند، شايسته‌ي تابش نور حق سازد و در قلبش جوانه‌ي حيات روحاني برويد و در نتيجه به شادي و سرور و انبساط خاطر ابدي دست يابد.
هر يك از انسانها به نوبه‌ي خود در طي دوران حيات صحنه‌هاي نبرد دارند ولي مانند«جان باني‌ين» عارف و نويسنده‌ي اثر سير و سلوك زائر، داراي چنان نبوغي نيستند كه اين چنين مراحل عالي عرفاني را ترسيم نمايند. اين اثر ضمن بيان احوال و روحيات عرفاني نويسنده‌ي آن، توانسته است به وضوح و روشني مسائل مذهبي- عرفاني زمان وي را كه عصر مذهب پروتستان و آئين پيورتن است، به وضوح ترسيم كند.
ماخذ: سير و سلوك زائر-جان باني اين-گلناز حامدي-انتشارات مدحت
تنظيم : بخش ادبيات تبيان