قلب کاغذی

مخزن كتابخانه

 امروزه به بخشی از فضای كتابخانه كه مجموعه در آن نگهداری می‌شود و مراجعه‌كنندگان به آن راه ندارند و یا دستیابی‌شان به آن محدود است، مخزن گفته می‌شود. در كتابخانه‌هایی كه با روش به اصطلاح "قفسه بسته" اداره می‌شوند، مخزن قسمت اعظم مجموعه را در خود جای می‌دهد. اما در كتابخانه‌های قفسه باز مخزن تنها بخش اندكی را دربرمی‌گیرد كه به دلایل ایمنی یا كم استفاده بودن و مانند آن، از دسترس مستقیم عموم دور نگهداشته می‌شود.

تاریخچه

 در كتابخانه‌های كهن مخزن عمومآ دارای چندین اتاق بود و در هر اتاق، كتاب‌ها بسته به شكل و قالبی كه داشتند روی میزها، درون تعدادی صندوق، اشكاف یا گنجه، یا محفظه‌های لانه كبوتری، و غیره نگهداری می‌شدند. برای مثال، در كتابخانه آشور بانیپال (668-626ق.م.)، الواح گلی كه هر كدام چند سانتی‌متر مربع مساحت داشت، در ظروف سفالین نگهداری می‌شد و این ظروف در قفسه‌های اتاق‌های متعدد قرار می‌گرفت. در یونان باستان "كتابخانه معبد دارای چند اتاق بود كه داخل اتاق‌های كتابخانه طومارها در محفظه‌ها یا قفسه‌های چسبیده به دیوار نگهداری می‌شد". در كتابخانه اسكندریه ، مخزن به ده تالار بزرگ اطلاق می‌شد كه در راستای دیوارهای وسیع آنها، گنجه‌های عظیمِ شماره‌گذاری شده و عنوان‌دار قرار گرفته بود و هر تالار به مخزن یكی از بخش‌های دانش اختصاص داشت در قرون وسطی كتاب‌ها را در گنجه‌های مخصوص و دربسته و مُقَفَّل نگاه می‌داشتند یا عطف كتاب‌ها را با زنجیر به میزها می‌بستند . در كتابخانه‌های مساجد دوران اولیه اسلام، مجموع كتاب‌های هر مسجد را در قوطی‌های چوبی یا در طاقچه‌هایی كه برای این منظور در دیوارها تعبیه می‌شد نگهداری می‌كردند. با بزرگ شدن مجموعه كتاب‌های مساجد، اغلب كتابخانه‌ها از محفظه و قفسه هم استفاده كردند .

بزرگی و كوچكی مخزن كتابخانه همیشه تابعی از میزان مجموعه موجود در آن بوده است و كتابخانه‌های عصر حاضر نیز بسته به نوع، شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و غیره دارای ابعاد و اندازه‌های مختلفی هستند و مخزن آنها از دو یا چند قفسه، حاوی چند صد جلد كتاب گرفته تا مخازن كتابخانه‌های بزرگ كه دارای میلیون‌ها جلد كتاب است، متغیر است.

در معنای عام مخزن به نوع باز و بسته تقسیم می‌شود:

مخزن باز

 كتابخانه با مخزن یا گنجینه باز، یا سیستم باز، كتابخانه‌ای است كه مراجعان اجازه دارند بدون هرگونه محدودیتی وارد آن شده، به كتاب‌های موجود دسترسی داشته و آنها را از نزدیك بررسی كنند. در این نوع مخزن كتاب‌ها بر اساس شماره رده‌بندی موضوعی در قفسه‌ها قرار می‌گیرند، و این به مراجعه‌كنندگان در استفاده از منابع خیلی كمك می‌كند.

ارنست اِی. ساویج معتقد است كه مخزن باز در كتابخانه‌ها از كهن‌ترین اندیشه‌هاست . به روایت ژول اوپر ، آشورشناس قرن گذشته "مجموعه عظیم الواح گلی آشوربانیپال به‌منظور آموزش فراهم آمده بود و در وسط قصر او برای استفاده آزاد همگان قرار داشت"

به تجربه معلوم شده است كه اغلب مراجعان، به‌ویژه مراجعان به كتابخانه‌های عمومی برای جست‌وجوی كتاب‌های خاص با موضوعاتی معین یا حتی با عناوینی مشخص به كتابخانه نمی‌روند. آنها به كتابخانه می‌روند زیرا می‌خواهند چیز جالبی برای مطالعه پیدا كنند از این‌رو، هر روشی كه گشت‌وگذار در میان قفسه‌ها را امكان‌پذیر ساخته و دستیابی آزاد به كتاب‌ها و ورق زدن آنها را میسر سازد، استفاده از كتاب‌ها را افزایش خواهد داد .

مخزن بسته.

 مخزن بسته در مقابل مخزن باز قرار دارد و مراجعان اجازه ورود به مخزن و دسترسی و تماس مستقیم با كتاب‌ها را ندارند. در این نوع مخزن، مراجعان با استفاده از فهرست كتابخانه، شماره بازیابی كتاب موردنظر را به كتابدار می‌دهند تا كتابدار آن را از مخزن بازیابی كرده، تحویل آنان دهد. یك دلیل عمده برای اتخاذ سیاست مخزن بسته، كمبود جا و استفاده بهینه از فضای مخزن است. در این نوع كتابخانه‌ها، گاهی كتاب‌ها را برحسب شماره ردیف و یا قطع آنها (و نه برحسب شماره رده‌بندی موضوعی) در قفسه‌ها می‌چینند تا از فضای كتابخانه به بهترین نحو استفاده كرده باشند. برخی عقیده دارند كه در مخزن بسته از فضای كتابخانه برای استقرار كتاب‌ها بهتر می‌توان استفاده كرد؛ كتاب‌ها كمتر به سرقت می‌روند؛ نظم لازم بر قفسه‌های كتاب بهتر حاكم می‌شود؛ كتاب‌ها كمتر در معرض تورّق غیرمسئولانه مراجعان قرار می‌گیرند و در نتیجه، كمتر فرسوده و پاره می‌شوند.

گاهی نیز اتفاق می‌افتد كه كتابخانه‌ها در نحوه اداره مخزن راه میانه را در پیش می‌گیرند. برای مثال، ورود به مخزن را برای عده‌ای معین (مثلا اعضای هیئت علمی در یك كتابخانه دانشگاهی) باز، و برای دیگران بسته اعلام می‌كنند. در اغلب موارد نیز كتابخانه‌ها برای برخی مواد مانند كتاب‌ها و مجلات، مخزن باز و برای برخی دیگر مانند اسناد و نسخه‌های خطی، مخزن بسته دارند.

مخزن فشرده.

كتابخانه‌هایی كه برای استقرار منابع خود با كمبود جا مواجه هستند، علاوه بر افزایش ارتفاع قفسه‌ها و تعداد طبقات، كه استفاده از نردبان را الزامی خواهد ساخت، می‌توانند از مخازن فشرده استفاده كنند. مخزن فشرده عبارت است از انبار كردن كتاب‌ها در قفسه‌های متحرك یا گردان كه با حركت قفسه‌ها امكان دسترسی به كتاب‌ها میسر می‌شود. استفاده از این نوع مخازن، با اینكه گنجایش كتابخانه را تا 114 درصد بالا می‌برد ، ولی به‌علت خطراتی كه برای مراجعان دارد بیشتر برای كتابخانه‌هایی توصیه می‌شود كه دارای مخزن بسته هستند یا نقش كتابخانه‌های واسپاری را ایفا می‌كنند.

در مخازن فشرده از روش‌های قفسه‌های متحرك و گردان استفاده می‌كنند. در یك نوع از این قفسه‌بندی‌ها، گاهی قفسه‌های متعدد با چرخ‌های كوچك در زیر، روی ریل‌هایی كه در كف مخزن كار گذاشته شده‌اند طوری حركت می‌كنند كه عطف كتاب‌های هر دو قفسه روبه‌روی هم قرار می‌گیرند و تا وقتی كه یك قفسه از قفسه دیگر به اندازه كافی فاصله نگیرد، كتاب‌ها قابل رؤیت و دسترسی نیستند. حركت قفسه‌ها گاهی با برق و زمانی هم با دست انجام می‌گیرد.

منبع : دایره المعارف کتابداری