پلوتو: تنزل درجه از سياره به سياره ي کوتوله (1)

سياره چيست؟

معيارهاي يک سياره چيست؟ انجمن بين المللي نجوم يک بار در سال 2001 تعريفي براي سياره ارائه داد و بار ديگر در سال 2003 آن را اصلاح کرد و سرانجام در 24 آگوست 2006 به فکر تعريف ديگري افتاد. انجمن بين المللي نجوم تحت بيانيه اي رسمي سياره را اينگونه تعريف کرد؛

" جرمي آسماني که الف) در مداري گرد خورشيد در حرکت باشد، ب) جرم کافي داشته باشد تا بر ساختار صلب و جامد خود غلبه کند و تحت تعادل هيدرواستاتيکي شکلي تقريبا کروي به دست آورد. پ) اجرام واقع در مسيرش را جاروب کرده باشد. (يعني نيروي جاذبه اش آنقدر قوي باشد که خرده سيارات و اجرام در مسرش را به دور خود جمع کند.)"

سياره ي کوتوله چيست؟

"سياره کوتوله" جرمي سماوي است که الف) در مداري گرد خورشيد در حرکت باشد. ب) جرم کافي داشته باشد تا بر ساختار صلب و جامد خود غلبه کند و تحت تعادل هيدرواستاتيکي شکلي تقريبا کروي به دست آورد. پ) اجرام واقع در مسيرش را جاروب نکرده باشد. ت) قمر نباشد.

پلوتو در مقايسه با زمين

همه اجرام ديگري که به دور خورشيد مي گردند و قمر نيستند، "اجرام کوچک منظومه شمسي" ناميده مي شوند. بنابر گفته انجمن بين المللي نجوم، انتظار مي رود سيارات کوتوله بيشتري در ماهها و سالهاي آتي کشف شوند. اخيرا، چندين جرم، نامزدِ سياره کوتوله هستند که با کشف اجرام جديد و شناخت بيشتر ساختار اين نامزدها، گروهشان تغيير مي کند.

پلوتو از ماه هم کوچکتر است!

سيارات کوتوله

سيارات کوتوله دسته اي از اجرام سماوي هستند که انجمن بين المللي نجوم در 24 آگوست 2006 آنها را دسته بندي و تعريف کرد. تا کنون سه جرم را انجمن بين المللي نجوم به عنوان سيارات کوتوله معرفي کرده است:

1- UB313 ( با نام غير رسمي «زِنا» Xena که به طور رسمي اِريس Eris ناميده مي شود)

2- پلوتون

3- سِرِس

UB313 يا اِريس

در جولاي 2005، مايک براون و گروهش از دانشگاه کلتِک، اعلام کردند جرم جديدي از کمربند کوييپر را کشف کرده اند، اين بار جرمي بزرگتر از پلوتون. اين جرم که به طور موقت UB313 يا زِنا ناميده شده بود، اکنون انجمن بين المللي نجوم به طور رسمي آن را اِريس ناميده است.

سياره کوتوله جديد، آنگونه که انجمن بين المللي نجوم در 24 آگوست2006 نامگذاري کرد، 3000 کيلومتر قطر دارد که 700 کيلومتر بزرگتر از پلوتون است. اين رصدها به کمک حسگرهاي قوي نصب شده بر تلسکوپ 30 متري IRAM انجام شده اند که گرماي بازتاب شده از جرم را اندازه مي گرفت و نشان داد جرم جديد، بازتابي مشابه پلوتون دارد. اين داده به اخترشناسان کمک کرد اندازه آن را حساب کنند.

UB313 جرمي خاص است، زيرا اکنون بزرگترين سياره کوتوله منظومه شمسي به شمار مي رود. از زمان کشف نپتون و قمرش تريتون در سال 1846، اين جرم بزرگترين جرم کشف شده است که به دور خورشيد مي گردد.

سياره کوتوله جديد دورترين جرم کشف شده از خورشيد است؛ حتي دورتر از سِدنا در کمربند کوييپر که در سال 2003 ک

کشف شد. تقريبا 350 ميليارد کيلومتر از خورشيد فاصله دارد و سه بار دورتر از نزديک ترين سياره بعدي، پلوتون است و تقريبا دو برابر پلوتون، زمانِ گردشش به دور خورشيد طول مي کشد.

پلوتون

پلوتون، کوچکترين، سردترين و دورترين سياره منظومه شمسي، از زمان کشفش در سال 1930 جايگاهش به عنوان يک سياره مشخص نبود. پلوتون همچنين عضو دسته اي از اجرام است که در کمربندي قرص-مانند در وراي مدار نپتون، به نام "اجرام کوييپر"، حرکت مي کنند. اين منطقه دوردست شامل تعداد زيادي سرزمين هاي کوچک يخي، با قطري حداقل 1000 کيلومتر، است که به نظر مي رسد منشا بسياري از دنباله دارها باشد.

پلوتون سه قمر شناخته شده دارد؛ هيدرا و نيکس درکنار قمر بزرگش، شارون. شارون، با قطري برابر 1186 کيلومتر، کمي بزرگتر از نصف پلوتون است.

گرانش پلوتون و شارون، آن دو را به هم قفل کرده است؛ اين اتفاق موجب مي شود در هنگام گردش به دور هم همواره يک سمتشان رو به هم باشد. بسياري از اقمار، از جمله ماهِ زمين، همواره نيمکره ثابتي رو به سياره خود دارند. اما منظومه پلوتون تنها نمونه اي است که سياره نيز همواره يک رويش به سمت قمرش است. اگر روي يکي از آنها بايستيد و به ديگري نگاه کنيد، احساس خواهيد کرد در مکان ايستاده ايد و هيچ حرکتي در فضا نداريد!

شارون در سال 1978 کشف شد، در حالي که دو قمر ديگر، هيدرا و نيکس، در سال 2005 کشف شدند.

در اساطير يونان، شارون، قايقراني است که ارواح مردگان را به جهان زيرين، عالم اموات، مي برد؛ سرزميني که بنا بر اساطير روميان، قلمرو پادشاهي پلوتون است. رصدخانه نيروي دريايي آمريکا، اين نام را پس از کشف شارون در سال 1978 ، براي اين قمر پيشنهاد داد.

شارون: قايقران اساطيري جهان زيرين

هفت سال بعد، پلوتون و شارون دوره پنج ساله اي را شروع کردند که طي آن، دو جرم از ديد ساکنان زمين با يکديگر اختفا داشتند. اين اتفاق موقعيت ويژه اي براي ما بود، زيرا اين امکان را براي دانشمندان فراهم مي کرد که طي هر بار اختفا اندازه و جرم پلوتون و شارون را اندازه بگيرند.

شارون به نظر مي رسد پوشيده از يخ آب باشد؛ در حالي که سطح پلوتون را نيتروژن يخ زده، متان و کربن دي اکسيد پوشانده است. يک فرضيه اين است که مواد تشکيل دهنده شارون در يک برخورد از پلوتون جدا شده است. اين فرضيه بسيار مشابه فرضيه اي است که براي چگونگي تشکيل ماهِ ما بيان شده است.

ناسا فضاپيماي افق هاي نو را درژانويه 2006 به سمت پلوتون و شارون فرستاد که قرار است در سال 2015 به مقصد خود برسد. اين فضاپيما اولين فضاپيمايي خواهد بود که اجرام دوردست منظومه شمسي را از نزديک بررسي خواهد کرد. در کنار آن، يکي ديگر از اهداف ماموريت، کشف قمرهاي ديگر پلوتون با کمک تلسکوپ هاي زميني و حتي تلسکوپ فضايي هابل است.

سِرِس

سرس در دسته سيارات کوتوله جايگذاري شده است، در حالي که مي تواند سيارک نيز به حساب آيد. نام آن از يکي از خدايان رومي گرفته شده است.

سرس را Giuseppe Piazzi در اول ژانويه 1801 کشف کرد. قطري برابر 950 کيلومتر دارد و در حالي که يک سوم جرم کمربند سيارکها را در برگرفته است، بزرگترين و پرجرم ترين سيارک اين مجموعه به حساب مي آيد.

دسته بندي سرس بارها تغيير کرده است. هنگامي که کشف شد آن را بعنوان يک سياره دسته بندي کردند اما چون شبيه به ساير اجرام کشف شده در کمربند سيارکها بود، براي بيش از 150 سال، در گروه سيارک ها قرار داده شد.

در ابتدا، بنابر روند جديد نام گذاري سيارکها، به سرس پيشوند عدد 1 داده شد. اما پس از کشف UB313 (اريس) در بين اجرام کوييپر، تصميم گرفته شد تا سرس نيز همراه با اريس، پلوتون و شارون، سياره ناميده شوند. تا زماني که سرانجام در 24 آگوست سال 2006 ميلادي انجمن بين المللي نجوم بنا بر تعريف جديدي که ارائه داد اين اجرام را در دسته سيارات کوتوله قرار داد؛ اما هنوز مشخص نيست اين دسته جديد يک گروه مستقل و جدا به شمار مي آيد يا هنوز سيارات کوتوله در گروه هاي قبلي خود، مانند "سيارک ها"، هستند.