علوم و فنون مسلمانان چگونه به اروپا انتقال یافت؟

مسلمانان به ادبیات، علوم و فنون توجه خاصی داشتند و در گذشته، این بازرگانی بود كه در كنار جنگ و روابط دوستانه، باعث انتقال بخش بزرگی از تمدن‌های انسانی شد.

جهان اسلام در زمینه‌ی بازرگانی خارجی، با غرب و شمال اروپا، خاور دور و قاره‌ی آفریقا روابط تجاری داشت. روابط بازرگانی با غرب اروپا بر پایه‌ی صادرات بندگان به جهان اسلام پی‌ریزی شده بود، این‌گونه كه بندگان را به بنادر فرانسوی آورده و سپس از آن‌جا به جهان اسلام حمل می‌كردند.

مبادلات تجاری بین جهان اسلام و دولت بیزانس و شمال اروپا پیوسته برقرار بود. دولت‌های اسكاندیناوی پوست خز را به جهان اسلام صادر می‌كردند و جهان اسلام حریر را از چین و فیل، ادویه و چوب را از هند وارد می‌نمود. و به همین صورت طلا، آبنوس و عاج از قاره‌ی آفریقا به جهان اسلام صادر می‌شد.

علوم و فنون مسلمانان چگونه به اروپا انتقال یافت؟

اروپاييان در چهار قرن پیش از طريق دريای مديترانه و شمال آفريقا، محصولاتی مانند ادويه، شكر، قهوه، داروهای گياهی، كاغذ و قطب نما را از مسلمانان خريداری می‌كردند. در اين داد و ستدها و رفت و آمد ها، علوم و فنون مسلمانان مورد توجه آن ها قرار گرفت و به تدريج علوم و فنون مسلمانان به اروپا انتقال يافت.

براى آنكه سير فلسفه و علم بدرستى دنبال شود، بايد از اسپانياى اسلامى و برخى مناطق ديگر غافل نبود. حكومت هايى كه بعنوان خلافت مسلمين در مصر و اسپانياى جنوبى و برخى مناطق ديگر در شمال آفريقا وجود داشت همه بسهم خود در ترويج علوم و فلسفه و فرهنگ اسلامی به بشريت ياری رساندند.

از جمله حكومت فاطميها در مصر كه بسبب مبانى اعتقادى و  اصول باطنی گرى اسماعيلى و شيعى با حكمت اشراقى و عرفان قرآنى و نيز فلسفه مشائى و منطق و علوم رياضى و طبيعى و مانند اينها دمساز بود- در برابر بغداد كه مركز محدثان و متكلمان مخالف فلسفه شمرده مى شد.

كانون حكمت و فلسفه گرديد و حتى سير پنهانى آن را در سراسر قلمرو اسلام و ملل مسلمان دنبال و پشتيبانى مى كرد، و در مقابل سياست مبارزه بغداد، كه اعمال زور و قتل و زندان براى مخالفان خود و از جمله دانشمندان بود، قاهره به مبارزه فرهنگى مى پرداخت و اين گونه در درون سازمان هاى گوناگون عباسی ها نفوذ مى نمود.

حكومت امويان فرارى، در اسپانیای جنوبی كه از نفوذ باطنيه بدور نمانده بود، سعى در رقابت با عباسيان داشت و به همين سبب بترويج علوم و فنون و از جمله حكمت و فلسفه مى پرداخت. از جمله يكى از خلفاى اين سلسله در رقابت فرهنگى با عباسيان كتابخانه اى بزرگ بنا نمود و از هر سو كتاب هاى علمى براى آن فراهم كرد و به گردآورى حكما و علما پرداخت.

جنبش باطنيه شيعى نيز در اين ميان در اسپانيا مانند نقاط ديگر بهره خود را گرفت و نمايندگان و مبلغان آن كه گاه بزرگترين دانشمندان زمان شمرده مى شدند اسپانیا را به مدرسه اى گسترده براى ترويج فلسفه و علوم  مبدل کردند.  حوزه اسپانيا؛ اگر چه بسبب نام ابن رشد، در اروپا شهرت يافته است، ولى بيشتر اهميت تاريخى آن در آن است كه واسطه و سرپل انتقال فلسفه و علوم و فنون به اروپا بوده است.

از نظر تاريخى، سير حكمت و علوم طبيعى و رياضى و نجوم و مانند آن به اروپا را بايد از دو طريق دانست:

- از راه تربيت طلاب مسيحى اسپانيايى يا اروپايى در حوزه هاى مسلمين و مراجعت آنان به كشورهاى خود  به صورت كشيش و راهب مسيحى و حكيم و دانشمند. اين طريق بيشتر به انتقال حكمت اشراقى به اروپا كمک نمود و حوزه هاى مسيحى را قرنها تحت تأثير حكمت اشراقى باطنى شيعه و كتب اخوان الصفا و مانند آن و تفاسير مسلمانان قرارداد.

- از راه ترجمه كتب مسلمانان در فلسفه و منطق و رياضيات و نجوم و پزشكى از زبان عربى، و همچنين كتب ترجمه شده از يونانى به زبان عربى، كه نخست به زبان لاتين و سپس به زبان هاى ديگر ترجمه گرديد و دستمايه تحقيقات كشيشان قرون وسطا قرار گرفت.

البته راه نخست، از راه دوم؛ يعنى ترجمه كتب به لاتين، جدا نبود يعنى تقريباً تمام كسانى را كه در نزد مسلمين، چه در اسپانيا و چه در نقاط ديگر مانند بغداد و شام،علم و فلسفه آموخته بودند مى بينيم كه به كار ترجمه نيز مى پرداختند و گاهى حوزه هاى ترجمه (دارالترجمه) تشكيل مى دادند و مترجمان چيره دست و آشنا بزبان عربى را به آنجا مى آوردند.

در دورانی كه فارابی ها و ابن سيناها و رازی ها در ايران و كشورهاى ديگر حضور داشتند و اسماعيليه و اخوان الصفا و فلسفه و علوم ديگر را به سراسر قلمرو اسلامى بودند و بقول يكى از مورخان اروپايى فلسفه: مردم تحصيلكرده امروزى غرب نمى توانند تصور كنند كه در قرون وسطا كه بيزانسی ها و مسيحيان اروپا در جهل و خرافات بسر مى برند، مسلمين و مدارس اسلامى تا چه سطحى در اوج علمى قرار داشته است.

ترجمه كتب مسلمانان از عربى به لاتين، كشيشان مسيحى را از خواب عميق  بيدار كرد و از آن پس به فلسفه و علم واقعى روى آوردند. بيدارى مسيحيت سبب رشد مدارس گرديد و از آن پس، گروه سوم يعنى مجتمع هاى آموزشى يا دانشگاهها پابه عرصه گذاشت.

اروپا پیش از تحول اسلامی

مطالعه شرایط اروپای پیش از ورود اسلام برای درک بهتر تحولاتی که دین اسلام در جوامع اروپایی ایجاد کرد، امری ضروری است. تاریخ اسپانیا (به عنوان نمونه) نشان می دهد ضمن اینکه در شمال کوه‌های پیرنه هرگونه ایمان مذهبی غیر از مسیحیت از بین برده می شد، طی هشت قرن حکومت اسلامی در جنوب پیرنه و اسپانیا، نه مسیحیت را از بین بردند و نه مسیحیان را نابود کردند؛ مثال اسپانیا افزون بر این به ما نشان می دهد که کشوری تضعیف و فقیر شده، نامنظم، اسیر و بدبخت، تحت حکومت مسلمانان درآمد و در مدت دویست سال، تمام بخش های اجتماعی به رفاه و آسایش نایل آمدند و با آموزش تمام طبقات مردم به وسیله فرهنگ عالی و غنی، این سرزمین به مقدار زیادی از دیگر بخش های اروپا و جهان غرب پیشی گرفت و سرمشق دهنده و تاثیر گذارنده بر سراسر اروپا شد و این برتری را در طول پنج قرن حفظ کرد، تا این‌که به وسیله مهاجمین خارجی سرکوب شد.

نهضت ترجمه در اروپا

همانطور که اشاره کردیم دو عامل سبب انتقال علوم و فنون مسلمانان به اروپا گرديد: يكى حضور طلاب مسيحى در حوزه هاى علمى اسپانيا و كشورهاى اسلامى، و ديگر تاراج نسخ خطى كتب فلسفى و علمى مسلمانان و نهضت براى ترجمه آن ها بزبان لاتين، كه زبان آن روز بود. 

انتقال علوم و معارف مسلمانان كه تا حدود زيادى همراه با فرهنگ و آداب اجتماعى و حتى لباس و غذا و سنن زندگى و فنون دريا نوردى و تجارت بود، بيشتر از همين راه ترجمه و انتقال متون اسلامی و حتى برخى كتب منحصر بفرد موجود در خزاين امراى مسلمان  انجام پذيرفت و چهره فرهنگ و معارف اروپا را بكلى دگرگونه ساخت.

تمدن اسلامی از راه بازرگانی و جنگ های صلیبی و ترجمه صدها کتاب عربی به لاتین و مسافرت های دانشورانی از قبیل گربرت و مایکل اسکات و دلاردباشی و غیره به اندلس اسلامی و نیز از طرف جوانان مسیحی که پدرانشان آن ها را برای کسب علم و آداب و تمدن به کشورهای اسلامی می فرستادند، به اروپا راه یافت.

دنیای اسلام در جهان مسیحی نفوذهای گوناگون داشت؛ اروپا از دیار اسلام، غذاها، شربت‌ها، دارو، درمان، اسلحه و نشان های خانوادگی، سلیقه و ذوق هنری، ابزار و رسوم صنعت و تجارت، قوانین و رسوم دریانوردی را فرا گرفت و غالباً لغات آن را از مسلمانان اقتباس کرد.

مسلمانان، علوم مختلف را پس از فرا گرفتن و پروراندن و متعالی ساختن، به اروپا انتقال دادند و زمینه رشد علم و دانش را در مغرب زمین فراهم نمودند.

سوالات درس مطالعات اجتماعی پایه ششم

در چهار قرن پیش اروپائیان از چه طریقی و کدام محصولات را از مسلمانان خریداری می کردند؟
از طریق دریای مدیترانه و شمال آفریقا، محصولاتی نظیر شکر، قهوه، کاغذ، قطب نما، داروی گیاهی و ادویه را از مسلمانان خریداری می کردند.

علوم و فنون مسلمانان چگونه به اروپا انتقال یافت؟
در حدود چهار قرن پیش در رفت و آمدهای تجاری ، علوم و فنون مسلمانان مورد توجّه اروپاییان قرار گرفت . آن ها کتاب های پزشکی جهان اسلام و بسیاری کتابهای دیگر علوم اسلامی را به زبان خودشان ترجمه کردند و توانستند از این علوم استفاده کنند.

دو نمونه از اختراعات دوره ی تحوّلات علمی و هنری در اروپا را نام برده و مخترعان آن ها را ذکر کنید.
دستگاه چاپ به وسیله گوتنبرگ و تلسکوپ به وسیله گالیله اختراع شد.

دو علم جغرافیا و ستاره شناسی (نجوم) چه کمکی به اروپاییان نمود؟
این دو علم به شناخت سرزمین ها و راههای دریایی و تجارت کمک کرد.

اروپائیان با استفاده از کدام پیشرفت های مسلمانان در علوم و فنون توانتسند کشتی های محکم تر ساخته و در دریانوردی مهارت پیدا کنند؟
در آن زمان اروپائیان با استفاده از نقشه هایی که جغرافی دانان مسلمان از جهان ترسیم کرده بودند، قطب نما و شیوه های کشتی سازی آن ها، به این پیشرفت ها دست یافتند.

اروپائیان با پیشرفت در دریانوردی و کشتی سازی به چه فکری افتادند؟
به فکر افتادند که سرزمین های جدیدی را کشف کنند.

مردم کدام کشورهای اروپایی پیشگامان کشف سرزمین های جدید بودند و در این زمینه چه کارهایی انجام دادند؟
پرتغالی ها و اسپانیایی ها پیشگام بودند و توانستند در طی سال ها با کشتی هی متعدّد قارّه ی آفریقا را دور بزنند، بهش شرق آسیا بروند و بعد قارّه های آمریکا را نیز کشف کنند. پس از کشف سرزمین های جدید به وسیله ی دریانوردان اروپایی، چه اتفاقاتی در این سرزمین های رخ می داد؟
با کشف این سرزمین ها راه برای هجوم دولت های قدرتمند اروپایی باز می شد و آن ها این سرزمین ها را میان خود تقسیم می کردند، ساکنان بومی آن هار می کشتند یا به صورت برده در می آوردند و منابع و ثروت های آن ها را غارت می کردند.         

---