دستگاه تولید مثل جنسی در گیاهان
دستگاه تولید مثل جنسی در گیاهان
اهداف:
- آشنایی با اجزاء دستگاه تولید مثل نر و ماده در گیاهان
- مزایای گرده افشانی
شرح درس:
تولید مثل در اکثر گیاهان به طور تولید مثل جنسی می باشد. برای این نوع تولید مثل دو نوع سلول نر و ماده نیاز می باشد. قبل از پرداختن به این سلول ها لازم است در مورد دستگاه تولید مثل نر و ماده اطلاعاتی کسب کنیم.
دستگاه تناسلی نر
اندام تناسلی نر در گیاهان شامل پرچم‌ها و پوشش گل است. هر پرچم از پایه‌ای به نام میله و یك بخش متورم انتهایی به نام بساك تشكیل شده است. میله از یك دسته آوند چوب و آبكش تشكیل شده كه مواد لازم را به بساك می‌رساند و مواد زاید را از آن خارج می‌كند. بساك محل تشكیل سلول‌های جنسی نر است كه دانه‌های گرده نام دارد.
دستگاه تناسلی ماده
برچه و پوشش گل مجموعا" دستگاه تناسلی ماده محسوب می شوند. برچه‌ها به تنهایی اندام تناسلی ماده را در گیاهان تشكیل می‌دهند. برچه‌ها در بعضی از گیاهان، مانند لوبیا، در هر گل یكی است و در بسیاری از گیاهان به تعداد بیشتر دیده می‌شود. در بعضی از گیاهان مانند آلاله، دارای برچه‌های جدا از یكدیگر و در بعضی دیگر، مانند شب بو و لاله، دارای برچه‌های پیوسته به یكدیگرند. هر برچه از سه قسمت تخمدان، خامه و كلاله تشكیل شده است. در تخمدان تخمك یا اوول تشكیل می‌شود.
گرده افشانی و لقاح
در هوای خشك، واكنش لایه مكانیكی بساك منجر به باز شدن كیسه‌های گرده می‌شود و بدین وسیله دانه‌های گرده گیاه آزاد می‌گردند. انتقال دانه‌های گرده و قرارگرفتن آن‌ها بر روی كلاله یك گل از همان گونه را گرده افشانی می‌گویند. موقعی كه دانه‌های گرده یك گل به همان گل و یا به گل دیگری از همان گیاه منتقل می‌گردد، گرده افشانی را مستقیم گویند. گرده‌افشانی غیر مستقیم یا دو طرفه با انتقال دانه‌های گرده یك پایه روی كلاله پایه‌ی دیگر انجام می‌گیرد. عوامل گرده افشانی عبارت‌اند از وزن دانه‌های گرده، باد، حشرات، آب برای بعضی گیاهان آب‌زی، و حتی انسان ( گرده افشانی مصنوعی ).
تشكیل جنین و دانه
پس از انجام عمل لقاح، تخم اصلی اغلب بلافاصله شروع به تقسیم می‌كند و ابتدا دو یاخته به وجود می‌آورد كه یكی از آن‌ها به توده‌ی كروی شكلی به نام جنین تبدیل می‌شود. در این مرحله از نمو، در بخش مركزی جنین منطقه‌ای مشخص می‌گردد كه لایه‌ی زاینده نام دارد. در لایه‌ی زاینده سه بخش ریشه‌چه، جوانه اولیه، (ژمول ) و ساقه‌چه متمایز می‌شوند. به این ترتیب از نمو تخم اصلی، جنین كاملی به وجود می‌آید كه گیاهك نام دارد و از یك ریشه‌چه، یك ساقه‌چه، یك جوانه اولیه تشكیل شده‌اند، آلبومن نیز از بین می‌رود و ذخایر آن جذب لپه یا لپه‌ها می‌شود كه در این صورت لپه‌ها رشد زیادی حاصل می‌كنند.
توضیح فیلم:
گیاهان به طریق جنسی نیز تکثیر می شوند. دستگاه نر شامل پرچم هاست که از میله و بساک تشکیل شده است. در دستگاه ماده نیز برچه ها سلول واقعی ماده محسوب می گردند. هر برچه از سه قسمت تخمدان، خامه و كلاله تشکیل شده است. از دستگاه نر سلول میکروسپوروسیت آزاد می شود و به 4 سلول تقسیم می شود. از دستگاه ماده نیز سلول مگاسپوروسیت آزاد می گردد.
در اكثر نهاندانگان ( انواع نرماده و یك‌پایه)، دانه‌ها شبیه یكدیگرند و هر یك از آن‌ها پس از رویش به گیاه كاملی كه یا یك نوع گل (گیاهان نرماده) و یا دو نوع گل (گیاهان یك‌پایه) به وجود می‌آورند تبدیل می‌شوند، در حالی كه تعداد دیگری از آن‌ها (انواع دو پایه)، از تركیب گامت‌های نر و ماده دو نوع جنین و دو نوع دانه حاصل می‌شود: دانه‌های نر كه پایه‌های نر گیاه و دانه‌های ماده كه پایه‌های ماده گیاه به وجود می‌آورند. بنابراین در این قبیل گیاهان جنسیت به وسیله‌ی جنس نر تعیین می‌شود.
در بعضی از گیاهان اساسا" جنین تشكیل نمی‌شود و یا جنین مدتی پس از تشكیل از بین می‌رود (سقط جنین)، چنین گیاهانی دانه به وجود نمی‌آورند و میوه‌های آن‌ها فاقد دانه‌اند.
مقایسه نحوه تولید مثل گیاهان و جانوران در جدول زیر می‌بینید.