طهارت، اولین مقدمه واجب نماز

 در قرآن کریم هم به این حقیقت اشاره شده است: «... وَ الطَّیِّبَاتُ لِلطَّیِّبِینَ ...»(نور،26) بنابراین باید از ناپاکی‌های ظاهری و باطنی، دوری شود. به بیان دیگر نمازگزار باید نجاست‌های آشکار را به­وسیلة وضو، غسل و تیمم و همچنین ناپاکی‌های بدن و لباس را بر اساس احکام موجود در رساله‌های عملیه از خود پاك كند.

اهمیت نجاست‌های درونی و باطنی

مسئلة مهمی که بیشتر مردم از آن بی­خبر یا نسبت به آن بی‎اعتنا هستند، نجاست‌های درونی است که به مراتب از ناپاکی‌های ظاهری زیان­بارتر و تطهیر آنها واجب­تر است. در نگاه اکثر مردم جنبة جسمانی، بر بُعد روحانی غلبه دارد، لذا گناهانی چون دزدی، غصب، قتل و در یك كلام «فسق»، بزرگ­تر از گناهان درونی مانند حسد، کبر، عُجب، بی‎بصیرتی و حب دنیا که اساس هر گناه­اند، جلوه می‎کند.


این بی‎اعتنایی تا جایی گسترش می‌یابد که گناهان باطنی را به هیچ می‌شمرند و تنها به ظواهر امر توجه می‌کنند و حتی گاهی افرادی که این صفات پست باطنی را دارند را در زمره صالحان می‎آورند، در صورتی که از هر فاسقی، فاسق‌ترند.

به بیان دیگر بیشتر مردم به ظاهر اکتفا کرده و از تطهیر نجاست­های باطنی و آلودگی‌های روحی غافل شده، در نتیجه از فوائدی که بر نماز مترتب است، بی‌بهره مانده‌اند. در اینجا به اختصار، به اساس نجاست­های باطنی و مطهرات آن اشاره می­شود.

نجاست­های باطنی و مطهرات

امام خمینی(ره) طهارت را وسیله‎ای برای دستیابی به حقیقت نماز یا عروج به مقام قرب الهی، می‎داند و در این­باره می‎فرماید: آلودگی‎ها اعم از ظاهری و باطنی مانع صعود نمازگزار به معراج می‎شوند و در ابتدا نمازگزار باید در رفع این موانع تلاش کند، چرا که تا وقتی از همة آلودگی‎های ظاهری و باطنی و آشکار و پنهان پاک نباشد هیچ بهره‎ای از نماز نمی‎برد.

آلودگی‌های ظاهری نفس انسان

تطهیر از گناهان
اولین گروه از آلودگی‎ها، آلودگی‎های اجزاء ظاهری نفس است. تا هنگامی که قوای ظاهری نفس پاک نباشند درک محضر خداوند میسر نمی‎شود و قادر به درک رحمت‎های خداوند نیست. بی‎گمان انسان بدون تطهیر درون خود نمی‎تواند به حقیقت انسانیت برسد و یا قلب خود را پاک سازد. ناچیز انگاشتن خودسازی درونی و غفلت از پاکی قلب و روح، غروری شیطانی و از حیله‎های بزرگ ابلیس است؛ زیرا بر تاریکی‎های قلب که با گناهان پدید می‎آید، می­افزاید. پس می‎توان گفت که یکی از موانع بزرگ رسیدن به قرب الهی، آلودگی به گناهان است که باید با آب پاک توبة نصوح، آن را تطهیر کرد.

 پاک‌شدن از حب نفس و دنیا
پس از پاک کردن آلودگی‌های ظاهری، نوبت به خالی کردن باطن از گناه و پلیدی‎های اخلاقی می‎رسد. فساد ناشی از اخلاقیات پلید، بسیار خطرناک و در نتیجه درمان آن نیز بسیار دشوار است؛ چرا که تا وقتی باطن انسان در تصرف اخلاق فاسد است لیاقت حضور در درگاه الهی به دست نمی‎آید. به عبارت دیگر می‎توان گفت که عامل اساسی فساد و تباهی نفس، رفتار زشت و ناپسند است.

انسان تا زمانی که اخلاق و رفتار گناه­آلود را به ملکات حسنه تبدیل نکند، از شر اعمال خود در امان نیست و اگر به توبه و انابه هم دست بگشاید، نمی‎تواند به تداوم آن امید ببندد. پس از زدودن اخلاق فاسد از نفس، نوبت تطهیر قلب فرا می‎رسد، چرا که اگر قلب، صالح و سلامت باشد همة وجود انسان صالح و اگر فاسد باشد همه وجودش، فاسد می‎شود. آلودگی قلب مبدا و سرچشمه همة آلودگی‎هاست و با تعلق به غیر خدا، حب دنیا که بزرگ­ترین خطاها و حب نفس که مادر همه امراض است، همراه می‎شود، تا ریشه این محبت‎ها در قلب انسان جای دارد، از محبت خداوند اثری دیده نمی‎شود. پس تطهیر از حب نفس و دنیا، اولین گام‎های تطهیر نمازگزار است.

بر نمازگزار لازم است که با تفکر در حال انبیاء و اولیای الهی صلوات الله علیهم و یادآوری مقامات آنها، این آلودگی‎ها را از قلب خود شستشو دهد، و در هر مرحله‎ای از معرفت و آگاهی که هست به آن قانع نشود چرا که این قناعت نیز از فریب­کاری شیطان و نفس اماره است.

مراتب و مراحل طهارت

مراتب طهارت را در موارد زیر می‎توان خلاصه کرد:

1- عمل به سنت‌های الهی و فرمانبری از اوامر خداوند

2- دست یافتن به فضائل اخلاق و فواضل ملکات. (فضائل به صفات نیکی گفته می‌شود که اکتسابی است و با تمرین بدست می‌آید اما فواضل، صفاتی است که در وجود انسان قرار دارد و اکتسابی نیست گرچه مورد استفاده قرار نگیرد.)

3- طهارت قلبی که تسلیم قلب در برابر خداوند است. با این طهارت نه تنها قلب نورانی می‎شود، بلکه به لباس نور در می‎آید و در نتیجه نورانیت قلب، به دیگر اعضا و قوای باطنی سرایت می‎کند و تمام وجود انسان نورانی می‎شود. در این حال در قلب انسان اطمینانی حاصل می‎آید که همة عالم، محبوب او و خطاها و لغزش‎ها بخشیده می‎شود و لیاقت ورود در محضر انس الهی را به دست می‎آورد. (امام خمینی، آداب الصلاه،، صص61-56)

مرحوم میرزا جوادآقا ملکی تبریزی(ره) دربارة طهارت می‌گوید: نور معرفت نفس، رسیدن به معرفت پروردگار را ممکن می‌سازد و آدمی با برخورداری از این نور به انسان ملکوتی تبدیل و با چیره‌شدن بر نفس و روح خود، به منزلگاه جاودانگی وارد می‎شود. همان­گونه که طهارت بدن، موانع ورود به مسجد و نماز گزاردن را برطرف می‎سازد، طهارت درون از امیال دنیای ظاهر و پست و تاریک، و موانع بازگشت به بهشت و هم­جواری با خداوند را از میان برمی‎دارد. با ورود به این منزل و نزدیكی به خداوند، انسان معرفتی را که تنها بر خاصان آشکار می‎شود، به دست می‌آورد و در می‌یابد که آنچه نزد خداست از آنچه نزد خود و مردم است، بهتر است و در نتیجه این جهان را عالمی نزدیک می‌بیند. (ملکی تبریزی، اسرارالصلوه،ص78)ت

امام خمینی(ره) دربارة راز طهارت می‎فرماید: تطهیر قلوب از پلیدی‌های روحی و عیوب اخلاقی بسیار مهم است و انسان باید با هر زحمت و ریاضت و مجاهده‌‌ای برای آن تلاش، و خود را از ننگ و عار آن خلاص کند. اگر انسان در محضر خداوند بدون پاکی‌های معنوی بایستد، جز صورت نماز و سختی و زحمت آن چیز دیگری عایدش نمی‌شود. چنان­که خداوند متعال می‌فرماید:«... إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ»(مائده،27)؛ خداوند(کار نیک را) تنها از پرهیزکاران می‎پذیرد.(امام خمینی،سر الصلوه،ص37)

امام خمینی(ره) در جایی دیگر اسرار طهارت را برای هر یک از درجات معرفتی چنین بیان کرده: طهارت اهل ایمان، تطهیر ظاهر از پلیدی‌های گناه، شهوت و خشم است و طهارت اهل باطن، پاک شدن از پلیدی‌های روحی و تطهیر از عیوب اخلاق ناپسند و طهارت اصحاب حقیقت تنزیه از وسوسه‌های شیطانی و تطهیر از پلیدی‌های افکار باطل و آراء گمراه کننده است، و طهارت قلوب، تنزیه از ریا و پاکی از نفاق و تطهیر از گرفتار آمدن در دام علوم و اصطلاحات است؛ و طهارت اصحاب سّر، تنزیه از گرفتار شدن در حجاب مشاهده است، و طهارت اصحاب محبت، تطهیر از توجه به غیر خداست، و طهارت اصحاب ولایت، تطهیر از رویت مقامات و مدارج خویش است که در انتهای این مقام به طهارت و تنزیه از یقین نسبت به تجلی اسماء و صفات حق دست می‎یابند، و طهارت بقاء بعد از فناء، دوری از ریای پس از فرمانبرداری است.(ابن فهد حلی،عده‌الداعی،ص167)

---