نشانه های جمع فارسی 2

اهداف یادگیری:

•        آشنایی با نشانه های جمع در زبان فارسی

شرح درس:

در این طرح دانش آموزان با نشانه های جمع موجود در زبان فارسی و کاربرد هر یک از آنان در نمونه های مختلف آشنا می شوند.

در طرح نشانه های جمع در زبان فارسی 1 درباره ی دو نشانه « ها » و « ان » صحبت کردیم و با نکاتی چند درباره ی نشانه های جمع در زبان فارسی آشنا شدیم، اکنون در این طرح به ادامه ی مباحث می پردازیم .

نکاتی درباره ی نشانه های جمع فارسی

نشانه ی جمع « ها »

      اسم خاص هرگز جمع بسته نمی شود مگر آنکه از آن به نوع خود اشاره کنند، در این حالت ناگزیر به صورت جمع به کار می رود و جمع آن نیز جز با نشانه ی « ها » میسر نیست ؛ مانند:

حافظ ها و فردوسی ها از یک سو و مسجد شیخ لطف الله ها و منارجنبان ها از سوی دیگر، نشانه های درخشانی از فرهنگ و تمدن ماست.

       اعداد را تنها با نشانه ی « ها » جمع می بندند؛ مانند: ده ها، صدها، میلیون ها.

      یک و هزار از این قاعده مستثنی است زیرا با نشانه ی « ان » نیز جمع بسته می شوند، مانند: یکان ( اعداد یک رقمی)، هزاران.

      اعضای بدن – آنها که جفت نیست – مانند بینی، چانه، پیشانی، تنها با نشانه ی « ها » جمع بسته می شود: گلوله ها، قلب ها، زبان ها، سینه ها.

همچنین بسیاری از اعضای جفت بدن نیز تنها با نشانه ی « ها » جمع بسته می شوند:

گوش ها، آرنج ها

اما برخی از اندام های جفت را با نشانه ی « ان » نیز می توان جمع کرد.

     برخی از کلمات مختوم به آ ، در اصل به آی ختم می شده اند. مانند : « پا » که در اصل « پای » ، « جا » که در اصل « جای » و « سرا » که در اصل « سرای » بوده است.

این گونه کلمات را می توان هم بدین شکل که هست با نشانه ی « ها » جمع بست؛ مانند: پاها، جاها، سراها. و نیز می توان به صورت اصلی خود درآورد و به صورت پای ها، جای ها و سرای ها جمع بست.

      و نیز کلماتی مانند : بوی و موی و روی که در جمع با نشانه ی « ها » می تواند بوها، موها و روها و یا بوی ها، موی ها و روی ها گفته و نوشته شود.

     هنگام جمع بستن با « ها » در « های غیر ملفوظ » کلماتی چون نامه، جامه، خامه و خلاصه تغییری حاصل نمی شود؛ مانند: نامه ها، جامه ها، خامه ها و خلاصه ها .

نشانه ی جمع « ان »

      جانداران را – خواه انسان و خواه حیوان – با نشانه ی « ان » می توان جمع بست؛ مانند: جانداران، خزندگان، چرندگان.

گاوان و خران باربردار                                       به ز آدمیان مردم آزار ( سعدی )

     کلمه ی « بت » را زمانی که به معنای « مجسمه » است تنها با نشانه ی « ها » می توان جمع بست اما هنگامی که در معنای معشوقه یا زیباروی قابل پرستش باشد، با نشانه ی « ان » نیز می توان آن را جمع بست؛ مانند: بت های بتکده ی مومنات / بتان آهوچشم شیرازی.

      اقوام، قبایل، ملل، نژادها، پیروان ادیان را با نشانه ی « ان » می توان جمع کرد: هندوان، هندیان، زرتشتیان، یهودیان، کولیان، فرانسویان.

      هر کلمه ی منسوب را می توان با نشانه ی « ان » جمع بست، خواه آن کلمه منسوب به اسم عام باشد ( مانند: شهری، که شهر اسم عام است ) ، خواه منسوب به اسم خاص باشد ( مانند: شیرازی که شیراز اسم خاص باشد ): جهانیان، تهرانیان، ایرانیان، شمالیان، دوزخیان، رومیان، فرانسویان، شرقیان.

       به طور کلی می توان گفت: اسم ها و صفت هایی را که به جای اسم می نشینند، می توان با نشانه ی « ان » به صورت جمع دراورد؛ مانند: شکارچیان، نیکان، ماهرویان، استادان.

این گونه کلمات اگر مختوم به حرف « ا» باشند ، به جای نشانه ی « ان » در جمع بدانها « یان » افزوده می شود :

 دانا دانایان/ توانا توانایان.

این قاعده را در گذشته تنها درباره ی کلماتی به کار می بردند که به « ای » ختم می شدند: برهنه پای ---> برهنه پایان ( که پا در اصل پای بوده ) و خدایان که خدا در اصل به « ی » ختم می شده است؛ و کلماتی چون دانا، بینا را که به « ی » ختم نمی شدند را با « ان » جمع می بستند: داناان، بیناان.

      نیا که یک واژه ی پهلوی است و در اصل نیاک بوده، در جمع نیاکان و نیاگان گفته و نوشته می شد.

      پله را نیز به همین شکل، پلکان می گویند و می نویسند.

تست:

کدام گزینه صحیح است؟

الف) کلمه ی منسوب را نمی توان با نشانه ی « ان » جمع بست.

ب) جانداران را – خواه انسان و خواه حیوان – با نشانه ی « ان » می توان جمع بست.

ج) اعداد را با نشانه ی « ها » و « ان » جمع می بندند.

د) اعضای بدن – آنها که جفت نیست – هم با نشانه ی « ها » و هم با « ان » جمع بسته می شود.

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه : فاطمه شیرزاده