اسباب و سرچشمه های روزی !!
اسباب و سرچشمههاى روزى
بدون شک انسانها از نظر استعدادها و مواهب خداداد با هم متفاوتند، ولى با این حال آنچه پایه اصلى پیروزیها را تشکیل مىدهد تلاش و سعى و کوشش آدمى است، آنها که سختکوشترند، پیروزترند، و آنها که تنبلتر و کمتلاشترند، محرومترند.
به همین دلیل قرآن، بهره انسان را متناسب با سعى او مىشمرد و صریحا مىگوید «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى» (نجم- 39).
و در این میان به کار بستن اصول تقوا و درستکارى و امانت و نظامات و قوانین الهى، و اجراى اصول عدل و داد، اثر فوق العاده عمیقى دارد، چنانکه قرآن مىگوید: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ؛ اگر مردمى که در شهرها و آبادیهاى روى زمین زندگى مىکنند ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، درهاى برکات از آسمان و زمین را به روى آنها مىگشائیم!» (اعراف- 96).
و نیز مىگوید: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ؛ کسى که تقوا را پیشه کند خداوند گشایشى براى او مىدهد و از آنجا که گمان ندارد به او روزى مىبخشد» (سوره طلاق آیه 2 و 3).
و نیز به همین دلیل، نقش انفاق را در وسعت روزى یاد آور شده و مىگوید:
«إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعِفْهُ لَکمْ؛ اگر به خدا قرض الحسنه دهید یعنى در راه او انفاق کنید آن را براى شما مضاعف مىگرداند» (تغابن- 17).
شاید نیاز به تذکر نداشته باشد که در زندگى اجتماعى، از میان رفتن یک فرد یا یک گروه، زیانش متوجه همه اجتماع مىگردد، و به همین دلیل نگهدارى افراد و کمک به آنها (گذشته از جنبههاى معنوى و انسانى) بازده براى کل اجتماع دارد.
خلاصه اینکه اگر نظام حاکم بر اقتصاد جامعه، نظام تقوا و درستى و پاکى و تعاون و همکارى و انفاق باشد بدون شک چنین جامعهاى نیرومند و سربلند خواهد شد، اما اگر به عکس نظام استثمار و تقلب و چپاول و تجاوز و فراموش کردن دیگران باشد چنین جامعهاى از نظر اقتصادى نیز عقب مانده خواهد بود، و رشته زندگى مادى آنها نیز متلاشى مىگردد.
لذا در روایات اسلامى، فوق العاده به مسأله تلاش و کوشش توأم با تقوا براى کسب روزى اهمیت داده شده است، تا آنجا که امام صادق (علیه السلام) مىفرماید: «در تحصیل روزى تنبلى نکنید زیرا پدران ما در این راه مىدویدند و آن را طلب مىکردند».[1]
آنجا که مردم با ولع و حرص هر چه شدیدتر به دنبال دنیا و زرق و برق جهان ماده مىروند، و براى نیل به آن از هیچ جنایتى فروگذار نمىکنند، دستورات مۆکد و پشت سر هم وارد مىشود و آنها را به ناپایدارى دنیا و بىارزش بودن مال و جاه توجه مىدهد
و نیز از همان امام بزرگوار مىخوانیم: «کسى که براى خانواده خود، تلاش روزى مىکند، مانند مجاهدان راه خدا است».[2]
حتى دستور داده شده است که مسلمانان صبح هر چه زودتر از خانه خارج شوند و به دنبال تلاش براى زندگى بروند[3] و از جمله کسانى که دعایشان هرگز به استجابت نمىرسد، کسانى هستند که تنى سالم دارند و گوشه خانه نشسته و تنها براى گشایش روزى دعا مىکنند.
پاسخ به یک پرسش
در اینجا این سۆال پیش مىآید پس چرا در آیات و روایات بسیارى، روزى به دست خدا معرفى شده است و تلاش در راه آن مذموم است؟! در پاسخ این سۆال باید به دو نکته توجه داشت:
1ـ دقت در منابع اسلامى نشان مىدهد که آیات و یا روایاتى که در نظر سطحى و ابتدایى ـ چه در این بحث چه در بحثهاى دیگر ـ متضاد به نظر مىرسند، هر کدام به یکى از ابعاد مسألهاى که داراى بعدهاى مختلفى است نظر دارند که غفلت از این ابعاد موجب توهم تناقض شده است.
آنجا که مردم با ولع و حرص هر چه شدیدتر به دنبال دنیا و زرق و برق جهان ماده مىروند، و براى نیل به آن از هیچ جنایتى فروگذار نمىکنند، دستورات مۆکد و پشت سر هم وارد مىشود و آنها را به ناپایدارى دنیا و بىارزش بودن مال و جاه توجه مىدهد.
و آنجا که گروهى به بهانه زهد، دست از کار و کوشش و تلاش مىکشند، اهمیت کار و کوشش به آنها گوشزد مىشود، در حقیقت برنامه رهبران راستین نیز باید چنین باشد که جلو افراط و تفریحها را به طرز شایستهاى بگیرند.
آیات و روایاتى که تأکید مىکند روزى دست خدا است، و سهم و بهره هر کسى را خدا تعیین کرده در حقیقت براى پایان دادن به حرص و ولع و دنیا پرستى، و فعالیت بىقید و شرط و بىحد و مرز براى کسب درآمد بیشتر است، نه اینکه هدف آن خاموش کردن شعلههاى گرم و داغ نشاط کار و کوشش براى زندگى آبرومندانه و مستقل و خودکفا است.
و با توجه به این واقعیت، تفسیر روایاتى که مىگوید: بسیارى از روزىها است که اگر شما هم به دنبال آن نروید به دنبال شما مىآید، روشن مىشود.
2ـ از نظر جهانبینى توحیدى همه چیز به خدا منتهى مىشود، و یک خداپرست موحد راستین چیزى را از ناحیه خود نمىداند، بلکه هر موهبتى به او مىرسد، سرچشمه آن را از خدا مىبیند.
او باید در هر مورد توجه به این حقیقت داشته باشد که حتى فرآوردههاى سعى و کوشش و فکر و خلاقیت او نیز اگر درست بنگرد از طرف خدا است، و اگر یک لحظه نظر لطفش برگرفته شود همه اینها خاموش مىگردد.
امام صادق (علیه السلام) مىفرماید: «در تحصیل روزى تنبلى نکنید زیرا پدران ما در این راه مىدویدند و آن را طلب مىکردند»
آنچه مسلم است اساس و پایه کسب روزى، تلاش و فعالیت صحیح و مثبت و سازنده و دور از هر گونه افراط و تفریط است، و اما روزىهایى که بدون تلاش به انسان مىرسد، جنبه فرعى دارد نه اساسى، و شاید به همین دلیل، حضرت على(علیه السلام) در کلمات قصارش در درجه اول، روزىهایى را ذکر مىکند که انسان به دنبال آن مىرود سپس آنها که به دنبال انسان مىآید: «اى فرزند آدم روزى دو گونه است یکى آن روزى که تو به دنبال آن مىروى، و دیگرى آن روزى که او به دنبال تو مىآید».
قرآن و اسباب فزونى روزى
قرآن چند مورد را به عنوان عوامل افزایش روزی معرفى کرده که خود درسى سازنده براى تربیت انسان است:
1ـ شکر: «لَئِنْ شَکرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکمْ؛ هر گاه شکر نعمتها را بجا آورید (و آن را در مصرف واقعى صرف کنید) نعمت را بر شما افزون مىکنم» (ابراهیم- 7).
2ـ تلاش: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِی مَناکبِها وَ کلُوا مِنْ رِزْقِهِ؛ او کسى است که زمین را تسلیم و خاضع در برابر شما قرار داد تا بر پشت آن راه روید و از رزق آن استفاده کنید». (ملک- 15).
3ـ تقوى و درستکارى: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ؛ هر گاه مردم روى زمین ایمان آورند و تقوا پیشه کنند برکات آسمان و زمین را به روى آنها مىگشائیم» (اعراف- 96).
لکن همانگونه که گفته شد، سعی و تلاش آدمی مهمترین عامل در این مسئله خواهد بود که در کنار عوامل معنوی تأثیر بیشتری خواهد داشت.
پی نوشت ها:
[1]. وسائل ج 12 صفحه 48.
[2]. وسائل ج 12 صفحه 43.
[3]. وسائل ج 12 صفحه 50.
فرآوری: زینب مجلسی راد
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منبع: تفسیر نمونه، ج11، ص: 317 تا 320 و ج20، ص 375.