سحابي هاي اسرارآميز: تاريخچه ي کشف اجرام اعماق آسمان (1)

از دورانهاي بسيار گذشته هر زمان که آسمان شب از ابرها خالي مي شد، انسان به آسمان و ستارگان نظر مي انداخت. در آن دورانها هيچ آلودگي نوري وجود نداشت. و انسانهاي باستاني در شرايط رصدي بسيار مناسب به نظاره ستارگان مي نشستند و کم نورترين آنها را که مي توان با چشم غير مسلح ديد، مشاهده مي کردند. حتي بعضي از اجرامي که امروزه به عنوان اجرام غير ستاره اي اعماق آسمان مي شناسيم در آن دوران ها قابل رؤيت بودند. به همين دليل بعضي از آنها از دورانهاي گذشته شناخته شده بودند.

سحابي هايي که در اولين نگاه در آسمان ديده مي شوند:

در ميان ستارگان آسمان که هر شب مي درخشيدند، مناطقي هم بودند که بجاي يک نقطه در واقع به صورت يک توده ي مه آلود ديده مي شدند، که در ميان انبوه ستارگان قابل تشخيص بودند: «اجرام اعماق آسمان»

شاخص ترينِ اين اجرام، کهشان راه شيري بود. کهکشان نام ايراني و راه شيري نام اروپايي اين توده ي بزرگ سفيد رنگي است که در تمامي آسمان قرار گرفته است.

ولي بغير از راه شيري که از يک طرف آسمان به سمت ديگر آسمان گسترده شده است، توده هاي مه آلود کوچکتري هم  در آسمان ديده مي شدند که براي يافتن آنها نياز به دقت بيشتري بود. بعضي خوشه ي هاي ستاره اي پر نور بايد خيلي زود شناخته شده باشند، زودتر از آنکه در متون قديمي ثبت شوند. خوشه ي پروين M45 و خوشه ي قلائص در صورت فلکي ثور البته از جمله اجرامي هستند که به شکل توده ي مه آلود نبودند بلکه به مانند خوشه اي از ستارگان ديده مي شدند. خوشه ي پروين به راحتي با چشم غير مسلح ديده مي شد. (اولين سند مکتوب از خوشه ي پروين به حدود 1000 قبل از ميلاد برمي گردد.)

در آسمان نيمکره ي جنوبي دو ابر ماژلاني به يقين در دوران هاي اوليه شناخته شده بودند، ولي هيچ مدرکي از متون باستاني درباره ي آندو بدست نيامده است. اين دو ابر که در واقع دو کهکشان کوچک در اطراف منظومه ي شمسي هستند، تنها از نيمکره جنوبي زمين ديده مي شوند در نتيجه منجمين يوناني و اسلامي با آنها آشنايي نداشتند.

کشف سحابي ها با دقت بيشتر:

ارسطو

ارسطو احتمالا اولين کسي است که رصد خوشه ي باز M41 را در کلب اکبر در حدود 325 قبل از ميلاد گزارش کرده است. اين خوشه ي ستاره اي، کم نورترين جرمي است که در عهد باستان رصد شده است. بر اساس تحقيقاتي که در سال 1925 انجام گرفته است، احتمال مي رود که ارسطو خوشه ي M39 را در دجاجة رصد کرده باشد و از آن با عنوان جرم دنباله دار نما نام برده است.

هيپارخوس (ابرخس) منجم يوناني، بين سالهاي 127 تا 146 ق.م. از شهر رودس رصدهايي انجام داد. وي اولين منجمي است که فهرستي از ستارگان تهيه نمود.

احتمالا اين کار او به علت ظهور يک ستاره ي جديد (نواتختر) در صورت فلکي عقرب به سال 134 ق.م. بوده است. وي در فهرست خود، همچنين از دو جسم ابرمانند نام مي برد: يکي خوشه ي کندوي عسل M44 و خوشه ي دوگانه ي x,h در برساووش. البته وي در آن زمان نمي توانست تشخيص دهد که اين دو جرم مه آلود در واقع خوشه ي هاي ستاره اي هستند.

بطلميوس در کتاب المجسطي که به سال 127 تا 151 ميلادي تهيه کرده است، به 7 جرم ابرمانند اشاره مي کند: سه تا از آنها مجموعه هاي جالب از ستارگان دور هم هستند که جرم فيزيکي خاصي نيستند. دوتا را از هيپارخوش گرفته (M44,x,h) ودو جرم جديد: «يکي سحابي که در جلوي نيش عقرب قرار دارد». (خوشه ي M7 يا خوشه ي بطلميوس) و خوشه ي ستاره اي گيسوان برنيکه که امروزه با نام ملوت 111 شناخته مي شود و در فهرست مسيه نيامده است.

اين بود از تمام اجرامي که منجمين يونان با چشم غير مسلح کشف کرده بودند.

براي کشف اجرام سحابي مانند بعدي بايد تا 8 قرن بعد صبر کنيم. در حدود سال 905 ميلادي (قرن چهارم هجري) يک منجم ايراني به نام عبدالرحمن صوفي از وجود يک سحابي در صورت فلکي إمرأة المسلسلة، در کتابش صورالکواکب خبر داد. اين سحابي که امروزه به نام کهکشان آندرومدا يا کهکشان امرآة المسلسلة، M31 شناخته مي شود، به سختي با چشم غير مسلح ديده مي شود.

وي همچنين از يک ستاره ي سحابي مانند در دو درجه ي شمال دلتا-بادبان نام مي برد، که مطمئنا خوشه ي باز IC2391 يا اوميکرون-بادبان است. صوفي به همراه 6 جرمي که بطلميوس ذکر کرده، يک دسته ي ستاره اي جديد در صورت فلکي روباهک مي يابد: (خوشه ي چوبلباسي) پس در کل وي از 9 جرم سحابي مانند غير ستاره اي نام برده است.

منبع:

http://www.seds.org/

ترجمه:

ا.م.گميني