امان از تيرهاي شيطان!

اسلام به «عفاف» كه در اصطلاح به نيروي دروني تعديل كننده شهوات و غرايز آدمي اطلاق مي ‌شود، توجه و تأکيد بسياري دارد؛ چرا كه بدون آن انسان در مسير اعتدال قرار نگرفته و به سعادت حقيقي خود نائل نخواهد شد.

تمايز عفاف و حجاب

عفاف و حجاب به عنوان دو ارزش در جامعه بشري به ويژه جوامع اسلامي همواره در كنار هم و گاه به جاي هم به كار رفته ‌اند؛ با اين تفاوت که حجاب امري ظاهري و بيروني است؛ يعني در حقيقت پوشش ظاهري افراد و به ويژه زنان را حجاب مي‌گويند، اما عفاف حالتي دروني است كه انسان را از گناه و حرام باز مي‌ دارد و آثار آن در گفتار و كردار انسان نمود پيدا مي ‌كند.(1)

حجاب همان پوشش ويژه و عفت، يك خصلت و بينش و منش است و عفت، فراتر و برتر از حجاب. در حقيقت، استعمال لفظ عفاف درمورد «حجاب و پوشش» از قبيل استعمال لفظ كل در بعضي از مصاديق آن است.

عفاف، فضيلتي براي مرد و زن

عفاف ، حالتي دروني است كه انسان را از گناه و حرام باز مي ‌دارد و اين امر اختصاص به جنس زن ندارد؛ بلكه هم براي زن و هم براي مرد يك فضيلت محسوب مي ‌شود، اما عفاف زن و مرد تا حدودي با هم متفاوت است و اين تفاوت، دليل بر تبعيض نيست؛ زيرا بسياري از صفات مرد و زن با هم متفاوت است و با توجه به تفاوت‌ هايي كه بين اين دو جنس وجود دارد، هر يك اقتضاي برخي صفات و خصلت ‌ها را مي ‌كند و البته خيلي از صفات هم بين آن ها مشترك و يك شكل است.

در اصل عفاف تفاوتي ميان دو جنس نيست، اما در مصاديق آن تفاوت ‌هاي اندكي وجود دارد. قرآن كريم در معرفي ملكه عفاف، هم از مردان تمثيل مي‌ آورد و هم از زنان؛ هم حضرت يوسف عليه السلام مبتلا مي ‌شود و با عفاف نجات مي‌ يابد و هم حضرت مريم عليه السلام.

از چهار آيه قرآن كه کلمه عفاف، در آن ها به كار رفته؛ سه مورد دستور آن عام است و شامل مرد و زن مي ‌شود و فقط در يك آيه خطاب مخصوص زنان است: «وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللاّتي لا يَرْجُونَ نِکاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزينَةٍ وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَ اللّهُ سَميعٌ عَليمٌ»؛ « و زنان از کارافتاده ‏اي که اميد به ازدواج ندارند، گناهي بر آنان نيست که لباس هاي (رويين) خود را بر زمين بگذارند، به شرط اينکه در برابر مردم خودآرايي نکنند و اگر خود را بپوشانند، براي آنان بهتر است و خداوند شنوا و داناست».(2)

اسلام دستور پوشش را هم براي مرد صادر کرده است و هم براي زن، اما حجاب و پوشش زن نسبت به مرد مؤكد و شديدتر است. مورد ديگري كه براي زنان تأكيد شده، پرهيز از عشوه و ناز در سخن گفتن و راه رفتن است: «يا نِساءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذي في قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفًا»؛ «اي همسران پيامبر! شما همچون يکي از آنان معمولي نيستيد اگر تقوا پيشه کنيد؛ پس به گونه ‏اي هوس ‏انگيز سخن نگوييد که بيماردلان در شما طمع کنند و سخن شايسته بگوييد».(3) اگرچه در اين آيه زنان پيامبر صلي الله عليه و آله مورد خطاب قرار گرفته ‌اند، ولي دستور عام است و شامل تمام زنان مسلمان مي ‌شود؛ چنانكه علامه طباطبايي مي ‌فرمايد: «اين امور بين همسران پيامبر صلي الله عليه و آله و ساير زنان مشترك است و جمله « لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ» تأكيدي است براي همسران پيامبرصلي الله عليه و آله».(4)

در حديثي از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله آمده است: «آن‌كس كه چشم را از حرام پركند، خداوند در روز قيامت چشم هايش را از ميخ ‌هاي آتشين پر خواهد كرد و آنگاه درونش را آكنده از آتش مي ‌كند تا مردم از گورها برآيند و سپس او را به آتش افكند».

در حقيقت اگر پوشش به زن اختصاص يافته يا به او بيشتر از مردان تأكيد شده است، به اين جهت است كه زن، مظهر جمال و زيبايي و مرد شيفته جمال اوست؛ بنابراين تمايل مرد به چشم چراني است و تمايل زن به خودنمايي و به تبع آن، دستور پوشش و امتناع از عشوه و ناز و تبّرج براي زن صادر و دستور پرهيز از چشم ‌چراني اگرچه براي هر دو صادر شده، اما در منابع اسلامي در مورد مرد به مراتب بيشتر تأكيد شده است.

ابعاد عفاف

عفاف در رفتار

عفاف، کنترل کننده تمايلات فطري انسان است. يکي از تمايلاتي که به ‌طور فطري در انسان وجود دارد، گرايش به جنس مخالف است؛ از اين رو در اسلام در مورد كنترل نگاه تاكيد فراواني شده است. امام علي‌ عليه السلام در روايتي فرموده است: «چشم، راهبر(پيام رسان) دل است».(5)

دستور به کنترل نگاه و عفت در ديدن، قبل از دستور به رعايت پوشش و حجاب است و اين، بيانگر اهميت اين موضوع مي باشد: « قُلْ لِلْمُؤْمِنينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِکَ أَزْکي لَهُمْ إِنَّ اللّهَ خَبيرٌ بِما يَصْنَعُونَ * وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ ...»؛ « به مؤمنان بگو چشم هاي خود را (از نگاه به نامحرمان) فروگيرند و عفاف خود را حفظ کنند؛ اين براي آنان پاکيزه ‏تر است؛ خداوند از آنچه انجام مي ‏دهيد، آگاه است و به زنان با ايمان بگو چشم هاي خود را (از نگاه هوس‏ آلود) فروگيرند و دامان خويش را حفظ کنند ...».(6)

در روايتي از امام صادق عليه السلام نيز آمده است: « نگاه (حرام) تيري است مسموم از جانب شيطان. هركس آن را به خاطر خدا ـ نه غير او ـ ترك كند، خداوند در پي آن ايماني به او مي ‌دهد كه طعم آن را بچشد».(8)

حجاب و پوشش، از مهم ترين مصاديق عفاف و به عبارتي پوشش يكي از نشانه‌هاي برجسته عفاف است. نفس انسان به او امر مي ‌كند كه زيبايي ‌هاي جسمي خود را در معرض ديد بگذارد تا بيشتر مورد توجه ديگران باشد. اين مسئله در مورد زنان كه مظهر زيبايي و جمال هستند و از طرفي نيز ذاتاً دوست دارند كه زيبايي ‌هاشان را نمايان كنند، بيشتر مطرح است. عفاف در پوشش، در حقيقت كنترل نفس در اين بعد است؛ يعني عفاف باعث مي ‌شود كه انسان در نمايان كردن زيبايي ‌هاي خود پا را از حد فراتر ننهد.

عفت در پوشش مقتضي آن است كه انسان از پوشيدن لباس‌ هاي تنگ و چسبان و يا نازك و بدن نما كه موجب جلب انظار ديگران و خودنمايي مي ‌شود، اجتناب كند و در كيفيت پوشش خود جانب وقار و سنگيني را برگزيند؛ هم چنانکه امام علي عليه السلام فرموده است: « شما را به پوشش لباس ضخيم توصيه مي‌ كنم؛ چرا كه هر كس لباسش نازك باشد، دينش نازك است».(9)

ديدگاه اسلام نسبت به زيبايي و آراستگي چيست؟

در اسلام پوشيدن لباس زيبا، مسواك زدن، شانه و روغن زدن به مو، معطر بودن، انگشتر به دست كردن و آراستن خود به هنگام عبادت و معاشرت با مردم در مسجد يا محيط خانواده و اجتماع، از مستحبات مؤكد است که اين مطلب از آيات قرآني نيز برداشت مي ‌شود: « يا بَني آدَمَ خُذُوا زينَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِد ...ٍ »؛ « اي فرزندان آدم! زينت خود را به هنگام رفتن به مسجد، با خود برداريد ... ».(10) همچنين تحريم زينت ‌ها و پرهيز از غذاها و روزي‌ هاي پاك و حلال را نشانه زهد و پارسايي نمي داند: « قُلْ مَنْ حَرَّمَ زينَةَ اللّهِ الَّتي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا خالِصَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ اْلآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ»؛ « بگو: چه کسي زينت هاي الهي را که براي بندگان خود آفريده و روزي هاي پاکيزه را حرام کرده است؟! بگو: اين ها در زندگي دنيا، براي کساني است که ايمان آورده ‏اند؛ (اگر چه ديگران نيز با آن ها مشارکت دارند؛ ولي) در قيامت، خالص (براي مؤمنان) خواهد بود. اين گونه آيات (خود) را براي کساني که آگاهند، شرح مي ‏دهيم».(11)

هر چند اسلام به آراستگي و زينت اهميت مي دهد، اما تبّرج و آشكار كردن زينت در محافل اجتماعي و براي غير محارم را كه باعث فساد و برانگيخته شدن شهوت و در نتيجه گناه و آلودگي مي ‌شود، امري ناپسند مي شمارد و آدمي را از آن پرهيز مي دهد: « وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ اْلأُولي»؛ « و همچون دوران جاهليّت نخستين (در ميان مردم) ظاهر نشويد».(12)

عفاف در زينت، يعني اين امر به زياده ‌روي و افراط نگرايد و از حد شايسته و اعتدال خود كه اسلام مشخص كرده، تجاوز نكند. اگر اين غريزه از حد و مرز شرعي خود تجاوز كند، آتش شهوت را شعله‌ ور ساخته و دام شيطان را براي انسان مي‌ گستراند.

پي نوشت ها:

1. ر.ک: لسان العرب، ج1، ص298 و مجمع البحرين، ج2، ص34.

2. نور: 60.

3. احزاب: 32.

4. الميزان، ج 16، ص 461.

5. غرر الحکم، ص60.

6. نور: 30 و 31.

7. مستدرک الوسايل، ج14، ص268.

8. من لا يحضره الفقيه، ج4، ص18.

9. وسايل الشيعه، ج4، ص389.

10. اعراف: 31.

11. اعراف: 32.