تاريخچه مجلس در ايران

گشايش اولين مجلس شوراي ملي ايران

بخش سياسي- فرمان مشروطيت در 14 مرداد 1285ش/14 جمادي الثاني 1324ق/5 اوت 1906م صادر شد. براساس آن مردم رخصت يافتند مجلسي مرکب از نمايندگان منتخبشان را براي مشاوره در امور مهم مملکتي و نظارت بر کار وزرا تشکيل دهند.

به موجب همين دستخط مظفرالدين شاه متعهد شد که «نظامنامه و ترتيبات اين مجلس و لوازم تشکيل آن را مرتب و مهيا» کند. پس از بازگشت روحانيون مهاجر از قم به تهران و انجام ديد و بازديدهاي معمول در 27 مرداد 1285/20 جمادي الثاني 1324ق/18 اوت 1906م مجلسي با حضور سه چهار هزار نفر از روحانيون، تجار، وزرا، شاهزادگان و عموم مردم در مدرسه نظاميه تشکيل شد. مشيرالدوله صدراعظم در سخنراني اش درباره علت گردهمايي آن روز گفت: «چون لايحه قواعد انتخابات و لايحه نظامنامه اين مجلس شوراي ملي بايد با کمال دقت موافق دستخط مبارک همايوني ترتيب داده شود و البته مي دانيد که انجام اين کار مستلزم وقت و فرصت معيني است لهذا براي اينکه بندگان اعليحضرت اقدس شاهنشاهي خلدالله ملکه، دليلي واضح و حجتي کافي در تصميم راي مبارک خودشان براي تشکيل و ترتيب مجلس شوراي ملي به قاطبه اهالي ايران داده باشند مقرر فرمودند که عجالتا محل موقتي اين مجلس محترم، معين و در آنجا با حضور آقايان علما و وزراء و اعيان و اشراف و تجار و اصناف، صرف شيريني و شربت شود. حاج شيخ مهدي سلطان المتکلمين هم از طرف ملت لايحه اي قرائت کرد که ضمن تشکر از شاه و صدراعظم اعلام کرد که «عجالتا با اين معدود وکلاء که منتخبين از پايتخت مي باشند شروع به مقصود نموده انتظار مي بريم که به فرصت وکلائي که بايد از تمام بلاد منتخب شوند به ترتيب مخصوص انتخاب شده در دارالخلافه حاضر شوند و هر چه زودتر اين مجلس که مجلس شوراي ملي باشد موافق نظامنامه، تکميل نواقص خود را نموده در استحکام مباني سلطنت و استقرار حقوق ملت، نتابج مستحسنه را به عون الهي ظاهر سازد.»

بعد از نطق او مردم به صرف شربت و پرداختند سپس مجلس را ترک کردند. به اين ترتيب مجلس موقتي تشکيل شد که نمايندگان آن از طريق آراء مردم انتخاب نشده بودند. اين مجلس موقتي تا تشکيل مجلس منتخب هفته اي دو روز تشکيل جلسه داد و از طرف آن دوازده نفر که مرتضي قلي خان صنيع الدوله، مخبرالسلطنه، حاج امين الضرب، محقق الدوله، صديق حضرت، حاج معين بوشهري و آقاميرزا محسن از جمله آنها بودند، مأمور نوشتن نظامنامه انتخابات مجلس شدند. پس از تهيه نظامنامه و تأييد آن توسط مظفرالدين شاه انتخابات تهران در 25 شهريور 1285ش/27 رجب 1324ق/16 سپتامبر 1906م آغاز شد. همچنين قرار شد فقط با حضور نمايندگان تهران مجلس شوراي ملي را افتتاح کنند و منتظر نتيجه انتخابات شهرستانها نمانند. هيئت ناظر بر انتخابات تهران عبارت بودند از مخبرالسلطنه رئيس، مشير ديوان منشي باشي از طرف صدراعظم، اعظم السلطنه و خازن الملک از طرف حکومت تهران، اسدالله ميرزا و ثقه السلطنه از طرف شاهزادگان، امجدالسلطان از طرف قاجاريه، آقاسيد حاج آقا و ميرزا طاهر تنکابني و سيدمحمدتقي هراتي و شيخ سيف الدين از طرف علما و طلاب، حاج سيف محمد صراف از طرف تجار، حاج محمدابراهيم و آقا شيخ حسين سقط فروش از طرف اصناف. انتخابات تهران برگزار شد و تقريباً اکثر نمايندگان تا 11 مهر 1285ش/14 شعبان 1324ق/2 اکتبر 1906م انتخاب شدند. در مورد نحوه انتخاب نمايندگان گفتگو بسيار است. ناظم الاسلام کرماني در تاريخ بيداري ايرانيان مدعي است که «اين مجلس بر وفق نظامنامه نمي باشد و دست تقلب و تدليس در کار داخل شده» و معتقد است که متمولين با رشوه نتيجه انتخابات را تعيين کرده اند نمونه هايي هم براي اثبات ادعايش ذکر مي کند. مرحله بعد تعيين روز تشکيل مجلس بود. ابتدا تصميم داشتند افتتاح مجلس در نيمه شعبان باشد اما منصرف شدند. يحيي دولت آبادي در اين باره مي نويسد: «قرار است روز پانزدهم شعبان که عيد مولود صاحب الزمان است روز افتتاح رسمي مجلس شورا باشد ولي به دو ملاحظه تأخير مي شود؛ يکي به ملاحظه تمام شدن انتخابات و ديگر آنکه روز افتتاح مجلس عيد مخصوص باشد و با عيد مذهبي تداخل نشود.»

از اين رو روز جمعه 13 مهر 1285/16 شعبان 1324/5 اکتبر 1906م دعوتنامه رسمي از طرف مشيرالدوله صدراعظم براي عموم علما، وزراء، شاهزادگان، اعيان و سفراي خارجه ارسال شد و از آنها براي افتتاح مجلس شورا در روز يکشنبه 15 مهر 1285ش/18 شعبان 1324ق/7 اکتبر 1906م دعوت به عمل آمد. در روز موعود سه ساعت مانده به غروب مدعوين در اتاق برليان عمارت گلستان جمع شدند. مظفرالدين شاه در مجلس حضور يافت و نظام الملک خطابه شاه را قرائت کرد. به اين ترتيب نخستين مجلس شوراي قانونگذاري ايران با خطاب مظفرالدين شاه در 18 شعبان 1324هـ.ق آغاز به كار كرد. پس از پايان خطابه موزيک نظام نواخته شد و بعد از پايان جلسه سلام، نمايندگان به مدرسه نظام که براي تشکيل مجلس شورا در نظر گرفته شده بود رفتند ولي به دليل ضيق وقت جلسه را به عصر روز دوشنبه 16 مهر 1285ش/19 شعبان 1324ق/8 اکتبر 1906م موکول کردند. در آن جلسه صنيع الدوله به رياست مجلس برگزيده شد و براي نخستين بار مجلس شوراي ملي در ايران کار رسمي اش را آغاز کرد. براساس اولين نظامنامه انتخاباتي، كساني مي‌توانستند رأي بدهند كه صاحب ملكي باشند و يا حداقل ملك آنها هزار تومان قيمت داشته باشد.

در مجلس اول، 156 نماينده حضور داشتند. انتخابات ابتدا دو درجه‌اي بود يعني در دو مرحله كساني را انتخاب مي‌كردند. تا سال 1336، دوره مجلس دو ساله بود و پس از آن تا سال 1357، چهار ساله شد، طي اين مدت 34 دوره مجلس برگزار شد و مجلس بيست و چهارم در سومين سال خود با پيروزي انقلاب منحل شد. زنان در سال 1343 حق رأي بدست آورند.

علاوه بر مجلس قانون‌گذاري، در سال 1328 هـ.ق، مجلس سنا نيز فعاليت حضور خود را آغاز كرد. دوره اين مجلس ابتدا 6 ساله بود و در سال 1345 به 4 سال كاهش يافت. 30 نفر از 60 عضو سنا (15 نفر تهران + 15 نفر شهرستان‌ها) انتصابي بودند. اعضاي سنا را مالكان و تجار بزرگ، وزرا و نظاميان ارشد بازنشسته، سفرا يا استانداران و... تشكيل مي‌دادند.

مجلس شوراي اسلامي

با پيروزي انقلاب اسلامي، مجلس شوراي اسلامي به عنوان مرجع اصلي قانونگذاري در جمهوري اسلامي ايران فعاليت خود را آغاز كرد. براساس اصل 64 قانون اساسي عده‏ نمايندگان‏ مجلس‏ شوراي‏ اسلامي‏ دويست‏ و هفتاد نفر در نظر گرفته شد و تغيير اين تعداد بر اساس سازوکاري پيش بيني شد که‏ از تاريخ‏ همه‏ پرسي‏ سال‏ يكهزار و سيصد و شصت‏ و هشت‏ هجري‏ شمسي‏ پس‏ از هر ده‏ سال‏، با در نظر گرفتن‏ عوامل‏ انساني‏، سياسي‏، جغرافيايي‏ و نظاير آنها حداكثر بيست‏ نفر نماينده‏ مي‏ تواند اضافه‏ شود.

اولين انتخابات مجلس  در بيست و چهارم اسفندماه 1358 برگزار شد و در روز هفتم خردادماه 1359 اولين جلسه مجلس شوراي اسلامي برگزار شد. با توجه به شرايط انقلابي جامعه ايران، اين دوره، به خاطر اختلاف‌نظر شديد نمايندگان كه از طيف‌ها و گروه‌هاي مختلف سياسي بودند، به تغيير قوانين قديمي و تصويب قوانين جديد مشغول شد. البته وقوع جنگ در سال 1359، سال‌هاي پاياني دوره مجلس اول را به خود مشغول كرد.

انتخابات دومين دوره مجلس در بيست و ششم فروردين ماه 1363 برگزار شد. برگزاري انتخابات اين دوره با تصرف بخش‌هايي از مناطق مرزي كشور توسط نيروهاي عراق مصادف بود، اما انتخابات حوزه‌هاي جنگ زده براي مهاجرين آن شهرها در حوزه‌هاي مجاور برگزار شد. در اين دوره شديداً تحت‌الشعاع جنگ قرار داشت. علاوه بر اين، برخي از مسايل سياست خارجي نظير تداوم دشمني آمريكا و حمايت از عراق نيز از دل‌مشغولي‌هاي مجلس دوم بود.

در نوزدهم فروردين ماه 1367 كه آخرين سال جنگ تحميلي بود، انتخابات سومين دوره مجلس برگزار شد. در اين دوره مباحث سازندگي ويرانه‌هاي جنگ ذهن مشغولي مجلس بود.

انتخابات دوره چهارم مجلس در 21 فروردين 1371 برگزار شد. تداوم سازندگي همچنان در رأس دستور كارهاي مجلس اين دوره بود.

انتخاب نمايندگان پنجمين دوره  مجلس در هجدهم اسفندماه 1374 صورت گرفت. مقابله با برخي از مسايل خارجي نظير افزايش فشارهاي آمريكا و اروپا بويژه پس از اعمال تحريم‌هاي آمريكا عليه ايران مهم‌ترين موضوع كاري مجلس پنجم بود.

بنابر سازوکاري که در اصل 64 قانون اساسي طراحي شده بود و بر اساس يکي از مصوبات دوره پنجم ، تعداد از دوره ششم مجلس شوراي اسلامي به 290 نفر و تعداد حوزه هاي انتخابيه به 207 حوزه افزايش يافت.

انتخابات ششمين دوره مجلس شوراي اسلامي در بهمن 1378 برگزار شد. اين دوره توسعه سياسي در عرصه داخلي و تنش‌زدايي در عرصه سياست خارجي را در دستور كار خود قرار داد.

انتخابات هفتمين دوره مجلس شوراي اسلامي در اسفند 1382 برگزار شد. مقابله با مشكلات اقتصادي و اجتماعي، تصويب پروتكل الحاقي، تلاش براي پيوستن به سازمان تجارت جهاني و... از مهمترين موضوعاتي بود که پس از شروع به کار اين دوره  مجلس در دستورکار نمايندگان قرار گرفت.

منبع: معاونت حقوقي و امور مجلس شوراي اسلامي