مشروطه‌خوانی در تئاتر
مشروطه‌خواني در تئاتر
نگاهي به نمايش «تور عروس»
نمايش «تور عروس» به کارگرداني امير امجد التهابات مشروطه را به درون روابط آدمهاي معمولي و زندگي روزمره مي‌آورد و از همين راه موفق به نمايش تناقضات اين جريان مي‌شود.
پرداختن به مشروطه و بازخواني آن در زمان حال همچون چراغ راهي براي آينده است. ورود مفاهيم تازه به جامعه ايران توسط نهضت مشروطيت چنان سريع اتفاق افتاد که با وجود تنها پنج درصد باسواد در شهرها مطالبات جامعه ايراني دگرگون شد.
مشروطه با آنکه آغازي براي ورود تفکرات شهري و نظام يافتن آگاهي مدني در ايران بود، اما هيچگاه مسيري براي تعميق اين مطالبات و درک صحيح از آنها نبود. بسياري از محققان و مورخان نوين معتقدند سؤتفاهم ايرانيان درباره بسياري از واژگان و مفاهيمي که در آن دوران رواج داشت ريشه بسياري از مشکلات امروز جامعه ايراني است.
همان بدفهمي‌ها بود که مطالبات جامعه و نسبت آن را با مفاهيم جديد پيچيده کرد و در نهايت بسياري از بديهيات و اصول توسعه را سطحي و نارس باقي گذاشت. يکي از اصلي‌ترين از ياد رفته‌هاي مشروطه مسئله زنان بود که از نکات مسکوت مانده در زبان مشروطه‌خواهان بود.
شايد نقطه‌اي که بجز معدود روشنفکراني مثل آخوندزاده مشروطه‌خواه و مخالفش با هم تفاهم داشتند همين سکوت درباب مشکلات زنان بود. اغلب مورخان و روشنفکراني که در روزگار ما به مشروطه پرداخته‌اند همين مسئله را اصلي‌ترين نشانه جانيفتادن مفاهيم مشروطه در ذهن توده‌هاي آن روز مي‌دانند.
يکي از اصلي‌ترين جذابيت‌هاي اين دوران براي نمايشنامه‌نويسان مدرن ايران همين نکات مغفول‌مانده و از ياد رفته‌هاي تأمل برانگيرش است. «ندبه» اثر درخشان بهرام بيضايي و در ادامه آثاري چون «شب سيزدهم» و «پستوخانه» نوشته حميد امجد، «شهادت‌خواني قدمشاد مطرب» از محمد رحمانيان، «کبوتري ناگهان» اثر محمد چرمشير و آثار پراکنده‌تر ديگراني چون مرحوم ساعدي و رادي و معاصراني چون نغمه ثميني تلاش‌هايي متفاوت براي بازخواني دوباره دوراني است که پاسخ به از ياد رفته‌ها و مباحث اصلي مطرح‌شده در آن مي‌تواند کليد پاسخ‌هاي مورد نياز امروز باشد.
از سوي ديگر، دوران مشروطه آغاز کليد خوردن تئاتر در ايران است. همانطور که در غرب اوج‌گيري تجدد موجب احياي تئاتر شد (مانند ديگر کشف‌هاي فرهنگي يونان که در دوران تجدد دوباره به آنها رجوع شد)؛ آغاز آشنايي ايرانيان با تجدد هم شروع شکوفايي و اهميت يافتن تئاتر است.
يکي از اصلي‌ترين جذابيت‌هاي اين دوران براي نمايشنامه‌نويسان مدرن ايران همين نکات مغفول‌مانده و از ياد رفته‌هاي تأمل برانگيرش است. «ندبه» اثر درخشان بهرام بيضايي و در ادامه آثاري چون «شب سيزدهم» و ...
ظهور درام‌نويسي و ساختن اولين سالن‌هاي تئاتر در «هفتوان»، «قلعه سر» و «پاياجوک» تئاتر را همچون اصلي‌ترين نماد تجدد و البته يکي از مهمترين پايگاه‌هاي توليد فکر گرداند و اين در حالي بود که اکثريت شهرنشين ايراني حتي از خواندن روزنامه عاجز بودند. بنابراين شايد امروز بتوان گفت تئاتر در آن دوران نقشي فراتر از سرگرمي داشت.
در همين دوره نمايش‌هاي ايراني هم رونق داشتند،نمايش‌هاي سوگ و سور همچون تعزيه و تخت حوضي طالبان زيادي در بين اغنيا و فقرا داشت. اين نمايش‌ها از يک سو به سنت‌ها و باورهاي جمعي مردم بازمي‌گشت و مي‌توانست توده‌ها را بهم نزديک‌تر کند(تعزيه) و از طرف ديگر در جشن‌هاي آنها با انتقاداتي به قدرت در ميان شوخي‌ها و بذله‌گويي‌ها جامعه را معترض نگاه دارد (تخت حوضي). از اين جهت مشروطه اصولاً منبع الهامي مهم و هميشه تازه براي درام‌نويسان است.
نمايش «تور عروس» نوشته و کار امير امجد هم نوعي بازخواني دوران مشروطه از اندروني‌ها و از چشم از ياد رفته‌هاي جنبش آزادي‌خواهي ايران است. زنان که سلوکشان در آن دوران به نوعي نشانگر نفوذ استبداد به درون زندگي روزمره بود بيشتر از هر کس ديگري نفس به نفس حاميان و مخالفان مشروطه فرهنگي عمومي را تجربه مي‌کردند.
شخصيت‌هاي محوري نمايش «تور عروس» دو خواهر هستند؛ مه‌لقا و ماه‌بانو که شوهر يکي قزاق است و شوهر ديگري باغباني که در جريان مبارزات مشروطه کشته شد. در اين ميان جيران، دختر مه‌لقا مي خواهد ازدواج کند و مردش از مشروطه خواهان است.
همين چينش شخصيت‌ها سازنده پيرنگي است پر از تضاد که در سطح مضمون نگاهي منتقدانه به مشروطه دارد و از نظر داستاني درامي پيچيده و کنش‌ساز است. نمايش «تور عروس» با گره داستاني‌اش در يک خانه التهابات مشروطه را به درون روابط آدمهاي معمولي و زندگي روزمره مي‌آورد و از همين راه موفق به نمايش تناقضات اين جريان مي‌شود.
اما اين نمايش داراي ويژگي‌هايي در ديالوگ و پيرنگ است که شايسته تأمل است. ديالوگ‌هاي خوش‌ريتم کار از جمله تجربياتي است که با وجود زباني غيرمعمول به سرعت مخاطب را متمرکز مي‌کند. بنابراين زبان کار خيلي زود از عاملي غيرآشنا تبديل به عنصري پرکشش و در خدمت کنش مي‌شود.
همچنين پيرنگ داستان داراي قوام و ساختاري محکم است. ساختمان نمايش به گونه‌اي است که اطلاعات در آن هرز نمي‌رود و هر چه به مخاطب در نيمه اول نمايش داده مي‌شود، در نيمه دوم کار برداشت مي‌شود.
نمايش امجد ترکيبي از نمايش‌هاي ايراني است در بستر يک درام غربي. در اينگونه آثار - که مي‌توان از «مجلس‌نامه» و «شهادت‌خواني قدمشاد مطرب» به عنوان نمونه‌هاي خوبش ياد کرد - تعزيه و تخت حوض از قالب اصلي خود خارج مي‌شود و تبديل به شيوه‌اي اجرايي شده و قراردادهايشان به کمک تئاتر مرسوم مي‌آيد.
نمايش امير امجد داراي اين ويژگي نسبت به دو تجربه رحمانيان است که براي اين تمهيدات از علائم و نشانه‌هاي بيروني و آشکار استفاده نکرده، بلکه اين تمهيدات را به خورد نمايش داده و در شکل شخصيت‌پردازي و ميزانسن از آنها استفاده کرده است.
نمايش «تور عروس» فارغ از يکدست نبودن بازي‌ها و حضور نه چندان دلچسب زنان سياه‌پوش به عنوان نماد و همخوان در صحنه، به لحاظ سبکي و فنون اجرايي و همچنين از نظر مضمون نوعي تکامل در مقايسه با آثار هم‌رديف خود به حساب مي‌آيد.
عليرضا نراقي - خبرآنلاين
تنظيم براي تبيان : مسعودعجمي