هدفمندي آن گونه که هست

بخش اقتصاد- يکي از عبارت هايي که ابن روزها زياد مي شنويم، اين عبارت معروف است: " هدفمند کردن يارانه ها "  اصلا ميدانيد اين عبارت يعني چه؟  آيا با وجود شنيدن مکرر اين عبارت، از علت لزوم اجراي اين طرح چيزي مي دانيد؟ يا اينکه چرا دولتها خود را ملزم به اجراي چنين طرحي مي دانند؟

براي پاسخ به اين سوال بد نيست که کمي به عقب برگرديم و يارانه را تعريف کنيم. در ادمه کمي راجع به موضوع هدفمندي توضيح خواهم داد.

يارانه

يارانه در تعريف به هرگونه پرداخت انتقالي گويند که به منظور حمايت از اقشار کم درآمد ، از محل خزانه دولت و هر آن چه که مي تواند به خزانه دولت واريز گردد به صورت نقدي يا جنسي به خانوارها يا توليد کنندگان کالا و خدمات تعلق مي گيرد. يارانه در هر شکل و صورتي که باشد به عنوان ابزاري سياستي در دست دولت هاست. يارانه را مي توان بر حسب هدف و پوشش به انواع مختلف تقسيم کرد.

يارانه مي تواند به دو دسته اصلي نقدي يا کالايي(غير نقدي) تقسيم بندي شود . به علاوه   يارانه ميتواند بر کالا و خدمات وضع شوند يا متوجه شخص باشد که به اولي يارانه غيرمستقيم و به دومي مستقيم گويند.

نحوه توزيع يارانه روي کالا (يارانه غيرمستقيم) بستگي کامل به ميزان مصرف کالا دارد يعني هرکس بيشتر از کالايي مصرف کند سهم يارانه بيشتري متوجه خود مي کند در حالي که يارانه مستقيم ( نقدي يا کالايي) معمولا يکسان و برابر توزيع مي گردد.

دو هدف مهم پرداخت يارانه عبارتند از :

اول: تقويت توليد در بخشهايي که به هر حال به نوعي انگيزه بيروني احتياج دارند

دوم: جبران عدم تعادلهايي که در توزيع درآمد در فرآيند زندگي اقتصادي سرمايه داري پديد آمده است

اگر پرداخت ها براي همه اقشار جامعه به صورت باز و يکسان باشد هزينه بسيار سنگيني را بر دوش دولت مي گذارد که ادامه آن به شکل بلندمدت ممکن نيست و از طرف ديگر هدف دولت را که عادلانه تر کردن توزيع درآمد است پوشش نخواهد داد ؛ زيرا زماني که سيستم براي کل جامعه اعمال شود همه اقشار از آن برخوردار خواهند شد و در برخي موارد حتي به دليل بالا بودن ميزان مصرف اين کالاها در سبد مصرفي خانوارهاي ثروتمند ، توزيع به نفع اقشار ثروتمند و غني تمايل مي يابد.  به منظور توزيع بهتر درآمد و کم کردن هزينه هاي دولت ، بايد قشر آسيب پذير که نيازمندان واقعي سيستم حمايتي هستند دقيقا شناسايي شده و نحوه پرداخت يارانه بر اساس ملاک هاي مناسب انتخاب شود .

به عبارتي، چه بر اساس تقسيم بندي اول و چه با توجه به روش دوم تقسيم بندي ، پرداخت يارانه ميتواند به صورت همگاني باشد ويا هدفمند. در يارانه هدفمند گروه مورد نظر که قاعدتا بخشي از قشر فقير جامعه اند شناسايي شده و يارانه به آنها تعلق ميگيرد اما در غير هدفمند ، يارانه به همه اقشار پرداخت ميشود.

بر اين اساس با پيشرفت جوامع و بهبود تئوري پردازي هاي اقتصادي هدفمند کردن يارانه ها به طور جدي مورد توجه قرار گرفت.برنامه حذف يارانه هاي همگاني و تبديل آن به يارانه هدفمند جزئي از برنامه "تعديل ساختاري و تثبيت اقتصادي" است . اين برنامه از اوايل دهه 1980 در پاسخ به ناتوازني هاي تجاري و بودجه اي اقتصادها، چه در کشورهاي پيشرفته و چه در کشورهاي توسعه نيافته ، طراحي و از طريق صندوق بين المللي پول و بانک جهاني به کشورهاي مختلف تجويز شد.

کارايي اين ابزار سياستي پيش شرط هايي دارد که وجود آنها در عمل محل ترديد است که در زير به اختصار آنها را مطرح مي کنيم :

اول : همراه با سياست هاي تعديل ، تورم افزايش نيابد . در غير اين صورت سهم بري صاحبان دارايي هاي ثابت با افزايش قيمت زياد مي شود و الگوي توزيع درآمد در بهترين حالت بدون تغييرباقي مي ماند . به علاوه با بالا رفتن قيمت احتمال زير خط فقر رفتن خانوارهايي که در انتهاي گروه هاي درآمدي بالاي خط فقر هستند وجود دارد که در محاسبات منظور نمي شود.

دوم : شناسايي دقيق خانوارهاي هدف است.چون در کشورهاي در حال توسعه اطلاعات کافي درباره  وضعيت در آمدي وجود ندارد سياست هدفمند کردن يارانه ها با خطاهايي همراه است که انجام کامل طرح را با ترديد مواجه ميکند.

 سوم : امکان استمرار يارانه هاي نقدي در حد لازم است . اما با توجه به پائين بودن قدرت چانه زني خانوارهاي کم درآمد احتمال استمرار آن به خصوص در شرايطي که دولت با کمبود منابع مالي روبروست پائين است.

چهارم : پائين بودن هزينه هاي اداري و تشکيلاتي يارانه هاي هدفمند است . در غير اين صورت بار مالي اين سياست به همراه آثار منفي  ديگر ممکن است تمام يا درصد زيادي از دست آوردهاي مورد نظر را خنثي کند.

نهايتا : عدم تاثير منفي شناسايي فقرا از نظر رواني و شخصيتي است.

سيستم استاندارد هدفمندي

 بعد از گذشت از اين مراحل، سيستم استاندارد هدفمندي هفت مرحله اساسي دارد که عبارتند از :

 1- ارزيابي ( سنجش ميزان و وسعت نياز به يارانه ها و تحليل اثر آن ها بر کل جمعيت )

2- شناسايي ( تشخيص گروه جمعيتي که از ريسک کاهش رفاه بالاتري برخوردارند به منظور لحاظ شدن در برنامه هاي يارانه اي )

3- اولويت بندي ( مطابق با گروه جمعيتي که تحت تأثير قرار مي گيرد و ميزان منابع )

4- برنامه ريزي ( ريز شدن در روش کار )

 5- اجرا ( اعطاي يارانه هاي هدفمند بوسيله يکي از روشهاي متداول نقدي ،کالايي ، کالابرگي و قيمتي )

6- نظارت ( سنجش کارايي برنامه هدفمندي در دستيابي اقشار آسيب پذير به  اهداف از پيش تعيين شده )

 7- ارزشيابي ( سنجش اثر برنامه بر گروه هدف ).

شناسايي اقشار آسيب پذير

شناسايي اقشار آسيب پذير وجه مشترک تمامي سيستمهاي هدفمندي و مهمترين مرحله اجراي آنها به حسا ب مي آيد. در اين زمينه طراحان برنامه حمايت ، همواره با سه مسئله اصلي روبرو هستند :

1- تعيين روش هدفمندي

2- تعيين روش پرداخت يارانه اي : نقدي ، قيمتي ، کالايي ، کالابرگي

3- تعيين نوع کالاي يارانه : نان ، شير ، سوخت و ...

 اينکه نحوه شناسايي چگونه باشد و کشور مذکور بر اساس قابليتهاي اطلاعاتي و امکانات سخت افزاري و نرم افزاري خود با چه دقتي بتواند شاخصهايي را جهت برخورداري افراد يا گروههاي مختلف جامعه برازش کند ، تأثير زيادي در حل سه مسأله گفته شده دارد.

اين کليتي از مسئله هدفمندي يارانه ها بود. در مقالات بعدي سعي مي کنم درباره مسائلي که در حاشيه مسئله هدفمندي مطرح مي شوند توضيح دهم.