خیام ، پدیده ای شگفت

سیاست دینى تعصب آلودى که محمود غزنوى آغاز کرده بود در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید.آزادى اندیشه از میان رفت و معتزلیان و رافضیان و باطنیان و قرمطیان و اهل فلسفه مورد پیگرد و آزار قرار گرفتند. ¹

در عصر سلجوقى با ایجاد مراکز علمى و نظارت بر برنامه‏ریزى این مراکز، علم نیز مانند شعر به انقیاد دولت درآمد ² و مذهب اشاعره تقریبا هر نوع آزادى فکر را از بین برد.محیط آلوده به تعصب و روح مذهبى خشک و بى‏گذشت آن عصر را در سیاست‏نامه خواجه نظام الملک مى‏توان دید.خواجه بزرگ آشکارا تمام فرق مخالف و تمام عقایدى را که به آراى مقبول دولت مغایرت دارد به شدّت مى‏کوبد و با نهایت صلابت همه را متهم به کفر و تیره‏دلى مى‏کند. ³ البته به دیانت توجه مى‏شود امّا این دیندارى در خدمت مشروعیت بخشیدن به اساس قدرت سیاسى است. ⁴

در برابر این مایه فشار و تعصب که بر علم و اندیشه سنگینى مى‏کرد واکنش‏هایى نشان داده مى‏شد و مخالفت‏هایى ابراز مى‏شد و این مخالفت‏ها رنگ‏ها و شکل‏هاى متفاوت داشت. ⁵ واکنش ناصر خسرو و خیّام شکل فرهنگى و اندیشه‏اى این اعتراض بود. ⁶

خیام، هم از نظر شخصیت و هم از نظر تاریخى که در آن مى‏زیسته پدیده‏اى شگفت و پیچیده است.شاید کمتر کتابى در دنیا مانند مجموعه ترانه‏هاى خیام تحسین شده، مردود و منفور بوده، تحریف شده، بهتان خورده، محکوم گردیده، حلاّجى شده، شهرت عمومى و دنیاگیر پیدا کرده و بالاخره ناشناس مانده.

اما کوشش و جستجوى محققان ایرانى و اروپایى پرتوى بر زندگى و آثار او انداخته و شناخت نسبى او را ممکن ساخته است.آثار علمى او چاپ شده و درباره ارزش آن آثار داورى شده است.آنچه بخصوص در اینجا مورد توجه است بحثى کوتاه است درباره شعر او.

البته اکنون تصور اینکه خیام سراینده رباعیات غیر از خیام حکیم و ریاضى‏دان صاحب جبر و مقابله است مردود و بى‏اساس است. ⁷نجم الدین رازى او را معروف به فضل و حکمت و کیاست معرفى کرده و با نقل دو رباعى از او، او را به بیچارگى و سرگشتگى و گم‏گشتگى فیلسوفان منسوب داشته است. ⁸

خیام را در فنون حکمت نظیر ابو على سینا دانسته‏اند ⁹ و نوشته‏اند که در علوم یونان متبحر و در حکمت و نجوم بى‏قرینه بود. ¹⁰ به هر حال از آنچه درباره او نوشته‏اند بر مى‏آید که حکیم ریاضى‏دان و طبیب بوده امّا از قرآن و فقه و ادب نیز بهره کافى داشته است.با وجود این آنچه در دنیا مایه شهرت شگفت‏انگیز او شده است رباعیات او است.

از میان انبوهى از رباعیات که به او نسبت داده‏اند حدود هفتاد رباعى که در مرصاد العباد، نزهة المجالس، تاریخ جهانگشا، تاریخ گزیده، مونس الاحرار و چند جنگ معتبر آمده است به احتمال قوى از او است. ¹²

پشتوانه این رباعیات اندیشه خردمندى آشنا با فلسفه یونان و سرخورده و آزرده از عوام و رؤساى آنان است.در رباعیات او شک و بدبینى و اغتنام فرصت و عشرت‏جویى با طعنه به بى‏خردى و کج فهمى رؤساى عامه ترکیب بدیعى به وجود آورده است و معنى این رباعیات را دقیق و عمیق و لطیف کرده است.

اندیشه شک و بدبینى و اغتنام فرصت که محتواى شعر خیام به آن مشهور است با او آغاز نشده و در اندیشه فیلسوفان یونان که خیام با اندیشه آنان آشنا بوده سابقه دارد.در ادبیات اسلامى از فارسى و عربى نیز پیش از خیام سابقه داشته. ¹³ چنانکه گفته‏اند فردوسى پیش از او و بیش از او این اندیشه را در شعر خود بازتاب داده است.اما این اندیشه در میان پنجاه، شصت هزار بیت شاهنامه مستور مانده و توجه چندانى به آن نشده است.

در شعر ابو العلاى معرى اندیشمند شکاک هم که چون خیام جهان را گورستانى بزرگ و ذرّات خاک را اندام‏هاى خاک شده مى‏دید به فراوانى دیده مى‏شود.نوشته‏اند که خیام با آثار او آشنایى هم داشته است.اندیشه خوش‏باشى غنیمت شمردن دم را هم در شعر رودکى و دیگران مى‏توان یافت امّا هر چه هست این اندیشه‏ها در رباعیات خیام تبلور و درخششى خاص یافته که در شعر پیشینیان او نیافته است.

شک خیام چون شک اهل زندقه با استهزاى عقاید کامل دیگران همراه نیست بلکه همراه با عاطفه و رقّت است.

او نه مى‏خواسته مسلکى ایجاد کند و نه مى‏خواسته مریدى دور خود جمع کند.درباره جهان و انسان اندیشیده و خود را هم در ذرّات خاک شده پیشینیان دیده است و هم در هیئت و حالت آیندگان.از نظر او سرنوشت انسان‏ها به یک شکل و به یک گونه رقم خورده است همه انسان‏ها از خاک بر مى‏آیند و بر باد مى‏شوند و جهان استمرار این ناپایدارى است.او در اسرار تقدیر خوض مى‏کند و بر گذشته خط بطلان مى‏کشد و به آینده نیز اعتقاد و امیدى ندارد و تنها دم گذرا را غنیمت مى‏شمارد دمى بین دو عدم.

باید اشاره شود که ارزش رباعیات خیام تنها در محتواى آن نیست بلکه فصاحت شعر و تصویرهاى زیبا و متناسب و آرایش‏هاى دور از تکلف به این رباعیات معدود او زیبایى و ارزش خاص بخشیده است.مثلا در رباعى:

هر چند تشبیه رخ به لاله و قد به سرو معمولى و تکرارى مى‏نماید امّا تشبیه خاک به طربخانه و استعاره نقاش ازل بدیع و کم‏سابقه است.یا در بیت دوم رباعى:

علاوه بر یک جناس تامّ در«گور و گور»صنعتى به نام طرد و عکس هم وجود دارد.مى‏توان گفت اگر ستایشگران غیر ایرانى خیام، شیفته محتواى شعر او هستند هم‏میهنان و هم‏زبان‏هاى او را لفظ و معنى، هر دو شیفته مى‏کند.

درباره زندگى خیام آنچه به یقین مى‏توان گفت این است که در نیشابور در خانواده‏اى پیشه‏ور(خیّام- خیمه‏دوز، خیمه‏فروش)در قرن پنجم به دنیا آمده و در اوایل قرن ششم در گذشته است.از نوشت‏هاى نظامى عروضى در چهار مقاله و ابو الحسن بیهقى در تتمه صوان الحکمه که در جوانى و نوجوانى خود او را دیده‏اند بر مى‏آید که مقام علمى شایسته و شخصیتى قابل ستایش داشته است.اینکه آبله سنجر شاهزاده سلجوقى را معالجه کرده و در تنظیم تقویم جلالى که در سال 467 ق.صورت گرفته ¹⁶ شرکت داشته است او را طبیب و منجمى والا نشان مى‏دهد.او بر محیط علم و حکمت خویش برترى آشکارى داشته امّا در کنار همه این افتخاراتى که در علم و حکمت نصیب او شده است به شعر نیز شهرت داشته و از شاعران خراسان شمرده مى‏شد. ¹⁷ از او جز رباعى نیز شعر باقى مانده است. ¹⁸

از میان همه فضایل او بخصوص رباعیاتش براى او شهرت شگفت‏انگیز جهانى به ارمغان آورده است.

اندیشه خیامى از عصر او تا زمان ما اندیشمندان و شاعران را تحت تأثیر قرار داده است.انورى که معاصر جوانتر او بود رباعیاتى دارد که یادآورد رباعیات خیام است:

خاقانى که ولادتش مقارن وفات خیام بود در قصیده‏اى که در مرثیه عمومى خود گفته است او را در حکمت به عمر خیام ماننده کرده است:

زان عقل بدو گفته که این عمّر عثمان/هم عمّر خیامى و هم عمّر خطاب ²⁰

جز این در جاى جاى دیوان خاقانى نیز انعکاسى از اندیشه خیامى را مى‏توان دید:

اندیشه خیامى از مضمون‏هاى قابل تشخیص در شعر نظامى هم هست:

هر ورقى چهره آزاده‏اى / هر قدمى فرق ملک‏زاده‏اى

یا

گر به فلک بر شود از زرّ و زور / گور بود بهره بهرام گور ²²

سراغ اندیشه خیامى را در آثار سعدى هم مى‏توان گرفت:

نیز اندیشه خیام را در حافظ آشکارتر مى‏توان دید و مى‏توان گفت که از مضامین جذاب شعر حافظ بعد از عرفان و انتقاد اجتماعى همین مضمون خیامى است:

حاصل کارگه کون و مکان این همه نیست / باده پیش‏آر که اسباب جهان این همه نیست

یا

در عیش نقد کوش که چون آبخور نماند / آدم بهشت روضه دار السلام را ²⁴

البته این تأثیر منحصر به موارد یاد شده نیست و بسیار وسیع‏تر از آن است.

با ترجمه آزاد منظومى که

پانوشت:

^{(1)-دیوان ناصر خسرو، دکتر جعفر شعار-دکتر کامل احمدنژاد، نشر قطره 1378، ص 13}

^{(2)-تاریخ ادبیات در ایران، یان ریپکا و همکاران، ترجمه عیسى شهابى، بنگاه ترجمه و نشر کتاب 1354، ص 294}

^{(3)-با کاروان حلّه، دکتر عبد الحسین زرین‏کوب، چاپ نهم، انتشارات علمى 1374، صص 4-133}

^{(4)-درآمدى فلسفى بر تاریخ اندیشه سیاسى در ایران، سید جواد طباطبائى، دفتر نشر فرهنگ اسلامى 1368 ص 23 و بعد}

^{(5)-دیوان ناصر خسرو، ص 13}

^{(6)-تاریخ ادبیات در ایران، ص 294}

^{(7)-ترانه‏هاى خیام، صادق هدایت، کتاب‏هاى پرستو، چاپ ششم، ص 9}

^{(8)-با کاروان حلّه، صص 3-412 مقایسه شود با حکایت همچنان باقى، دکتر زرین‏کوب، سخن 1376، ص 402}

^{(9)-مرصاد العباد، نجم الدین رازى، تصحیح دکتر محمد امین ریاحى، چاپ دوم انتشارات علمى و فرهنگى 1369، ص 31}

^{(10)-نزهة الارواح و روضة الفراح(تاریخ الحکماء)، مقصود على تبریزى، به کوشش دانش‏پژوه- مولایى، علمى و فرهنگى 1365 ص 5-394}

^{(11)-تاریخ الحکماء قفطى، ژولیوس لیبرت، لایپزیک 1903 م، صص 4-243}

^{(12)-رباعیات حکیم عمر خیام نیشابورى، محمد على فروغى، ناشر على اکبر علمى، به خط على منظورى حقیقى ص 32 و بعد}

^{(13)-جام جهان بین، دکتر اسلامى ندوشن، چاپ چهارم، توس 1355، ص 144 و بعد}

^{(14)-رباعیات حکیم عمر خیام نیشابورى، ص 72}

^{(15)-همان، ص 72}

^{(16)-کامل ابن اثیر، على شیرى، داراحیاء التراث العربى، بیروت 1408 ق-1989 م، ج 6، ص 286، ذیل‏حوادث سال 467 ق«فیه جمع نظام الملک و السلطان ملکشاه جماعة من اعیان المنجمین و جعلوا الفیروز اول نقطه من حمل.}

^{(17)-با کاروان حلّه، ص 135}

^{(18)-تاریخ الحکما قفطى، ص 244 چهار بیت شعر عربى از خیام نقل شده است:}

^{اذا رضیت نفسى بمیسور بلغة / یحصّلها بالکّه کفّى و ساعدى / أمنت تصاریف الحوادث کلّها / فکن یا زمانى موعدى أو موعدى / فیا نفس صبرا فى مقیلک انّما / تخر ذراه بانقضاض القواعد}

^{(19)-دیوان انورى، تصحیح مدرس رضوى، ج 2، ص 936}

^{(20)-دیوان خاقانى، تصحیح دکتر سید ضیاء الدین سجادى، زوّار، ص 58}

^{(21)-همان، 9-358}

^{(22)-تحلیل آثار نظامى گنجوى، دکتر کامل احمدنژاد، چاپ دوم، انتشارات پایا، ص 58}

^{(23)-بوستان سعدى، تصحیح دکتر غلامحسین یوسفى، انجمن استادان فارسى 1359 ص 189، بیتهاى 9-3728}

^{(24)-براى تحقیقات مربوط به خیام رجوع شود به:}

^{-چهار مقاله با تعلیقات محمد قزوینى به اهتمام دکتر معین، زوار 1333 صص 346-292 و درباره آشنایى اروپائیان با خیام رجوع شود به:}

^{-پانزده گفتار، مجتبى مینوى، انتشارات دانشگاه تهران 1333، مقاله«گل سرخ نیشابور»، صص 328- 299، مقایسه شود با چشمه روشن، دکتر غلامحسین یوسفى، انتشارات علمى 1369، ص 107 و بعد و براى بحث و نقد مجموعه‏هاى رباعیات خیام رجوع شود به:}

^{رباعیات خیام(طربخانه)، جلال الدین همایى، نشر هما 1367}

^{(25)-چهار مقاله، ص 330}

کامل احمد نژاد

تهیه و تنظیم برای تبیان : زهره سمیعی - بخش ادبیات تبیان