مثل چو مانند

1. ژاله‌ها دانه دانه درخشند.

2. همچو الماس و در آب ماهی

3. ژاله‌ها همچو الماس هستند.

4. الماس ژاله‌ها

در نمونه1 تمام ارکان تشبیه ذکر شده، در نمونه2 وجه شبه حذف گردیده و در نمونه3 هم وجه شبه و هم ادات تشبیه محذوف است. «بدین ترتیب می‌توان مدعی شد که تشبیه انتخاب دو نشانه از روی محور جانشینی بر حسب «تشابه» و ترکیب آنها بر روی محور همنشینی است. استفاده از وجه شبه و ادات تشبیه بر روی محور همنشینی بر توضیح عملکرد می‌افزاید تا «مدلول» به «مصداق» نزدیک‌تر شود. به همین دلیل است که کاربرد تشبیه در دورترین فاصله میان مدلول و مصداق «تشبیه بلیغ» نامیده می‌شود.» (همان: 126). در ترکیب «زورق بستر» تشبیه کاملاً بی نشانی است.

- دور بود ازسبزه زار رنگ‌ها

زورق بستر میان مـوج خـواب

(سپهری)

در اینجا گویی انتقال مشبه، به مشبه به صورت گرفته است، در حالی‌ که در ساختار توأم با ادات تشبیه چنین انتقالی پیشنهاد می‌گردد. یعنی نقش ادات تشبیه نوعی پیشنهاد برای عبور ادات مشبه به سوی مشبه به است (هاوکس، 1377: 13).

در شعر فارسی وجود ادات تشبیه نظیر چون، همچون، به کردار، مثل، مانند و... سریعاً خواننده را از وجود تشبیه آگاه می‌کند. عمده تشبیهات نیما ، تشبیهات باز یا مفصل است و به همین نسبت، وی از ادات تشبیه استفاده کرده است. براساس آمار نیما از سی گونه ادات تشبیه سود برده است که در این میان «چون» با 26% بیش از سایر ادات به کار رفته است. طبق آمار 72% تشبیهات وی ادات تشبیه دارند. ادات تشبیه در اشعار نیما همان کلمات مرسوم در شعر فارسی است و هیچ گونه بدعت و نوآوری در آنها دیده نمی‌شود. اما سهراب سپهری برخلاف نیما از ادات تشبیه بسیار کم استفاده کرده است. در مجموع اشعار او 20%تشبیهات به همراه ادات آمده است. در اینجا نیز وی تلاش کرده نوآور و خلاق باشد. او اداتی را به کار برده که در زبان فارسی یا کاربرد نداشته یا بسیار کم به کار ‌رفته است. اداتی از قبیل به سبک، به اندازة و به شیوه:

- و او به شیوة باران پر از طراوت تکرار بود.

- و او به سبک درخت میان عافیت نور منتشر می‌شد.

- من به اندازة یک ابر دلم می‌گیرد.

وقتی از پنجره می‌بینم حوری

دختر بالغ همسایه

پای کمیاب ترین نارون روی زمین فقه می‌خواند.

- نرسیده به درخت

کوچه باغی است که از خواب خدا سبزتر است.

و در آن عشق به اندازة پرهای صداقت آبی است.

(سپهری)

بر این اساس می‌توان گفت یکی از دلایل ابهام ساختار تشبیهات سپهری- که به ابهام شعر وی منجر می‌شود- حذف ادات تشبیه به عنوان یکی از علائم نشانداری از ساختمان بیشتر تشبیهات است.

طبق آمار 53%تشبیهات اخوان ثالث به همراه ادات تشبیه است. به عبارتی بیش از نیمی از تشبیهات وی نشاندار «ادات» دارند.

کاربرد یا عدم کاربرد ادات تشبیه و تنوع و نوآوری در آن از جمله عوامل دگرگونی یا تشخیص سبک است. تحلیل اشعار شاعران نشان می‌دهد در این حوزه کمتر خلاقیت به کار رفته است.

صفت هنری در تشبیه

گادن صفت هنری را چنین تعریف می‌کند: «صفت یا عبارتی که کیفیت و نشانی را بیان می‌کند که این (نشان و کیفیت) ویژگی مشخص فرد یا شیئی است» (گادن، 1984: 241).

در زبان فارسی صفت هنری غالباً با جانشین کردن صفت برای موصوف درست می‌شود؛ اما در بلاغت انگلیسی علاوه بر این شیوه صفت هنری را با صفت و موصوف همراه می‌سازند. صفت هنری وقتی به جای موصوف قرار می‌گیرد به استعاره نزدیک می‌شود. فردوسی:

«چماننده» دیزه هنگام گرد «چراننده» کرکس اندر نبرد

«فــزایندة» بـــاد آوردگـاه «فشانندة» خــون زابـر سیـاه

صفت هنری در ساختارهای تشبیهی عبارت است از هرگونه صفتی که شاعر به همراه مشبه یا مشبه به می‌آورد و تلاش می‌کند بدین طریق ویژگی‌های آنها را بیشتر روشن نماید.

باد چست و چابک و توفنده بر اسبش سوار آمد.

همچنان دیوانگان تازنده سوی کوهسار آمد.

(نیما)

«چست»، «چابک» و «توفنده» شدت باد (مشبه) را نشان می‌دهد. اگر این صفات ذکر نمی‌شد شاید تندی و شدت باد بدین صورت نمایان نمی‌گردید.

و نه چیزی رفته بود از این

که چنان غرنده اژدرها

گشت غران رود وحشت زا

کرد آغاز سر خود هر زمان بر سنگ کوبیدن

(نیما)

«غرنده» به عنوان صفت برای مشبه به «اژدرها» و «وحشت‌زا» به عنوان صفت رود (مشبه) حالت خروشان و ترسناک بودن رود را القا می‌کند. بدون این صفات ویژگی‌های رود به تصویر کشیده نمی‌شد.

در اشعار نیما که تلاش می‌کند بیشتر خصوصیات تشبیه را بازگو کند، 13% مشبه‌ها و 24% مشبه‌به‌ها صفت هنری‌ دارند. در حالی که این آمار در اشعار سپهری به ترتیب 18/1% (مشبه‌ها) و 20% (مشبه‌به‌ها) و در اشعار اخوان 5% (مشبه‌ها) و 20% (مشبه‌به‌ها) دارای صفت هنری هستند. این آمار نشان دهنده این است که هر سه شاعر از صفت هنری در ساختار تشبیه استفاده کرده‌اند و می‌توان کاربرد صفت هنری را از ویژگی‌های سبکی شعر نو به حساب آورد.

نمونه‌های دیگر:

- اشتری دیدم بارش سبد خالی پند و امثال

(سپهری)

پند و امثال به سبد خالی تشبیه شده. در اینجا مشبه به با صفت همراه است.

- گیاه نارنجی خورشید

در مرداب اتاقم می‌روید کم کم

(سپهری)

مشبه به همراه با صفت است: خورشید چون گیاهی نارنجی است.

- رگة سپید مرمر سبز چمن زمزمه می‌کرد.

(سپهری)

- رمزها چون انار ترک خورده نیمه شکفته‌اند.

(سپهری)

از دیگر ویژگی‌های سبکی ساختار تشبیهات نو، ابهام در ارکان مختلف تشبیه است که در جایی دیگر بدان پرداخته شده است.

نتیجه‌گیری

می‌توان گفت دستگاه بلاغی شعر برای بررسی در تحول و دگرگونی سبک‌ها بسیار اهمیت دارد. ارکان مختلف این دستگاه می‌توانند نشان دهندة دگرگونی باشند. از جملة‌این ارکان ساختار تشبیهات است که هریک به گونه ای دستخوش تغییر می‌گردد. در بررسی شعر نو فارسی براساس اشعار نیما ، سپهری و اخوان ثالث می‌توان گفت مشبه به‌های جدید وارد حوزة شعر این شاعران شده است؛ اما بسامد آن از نظر آماری نسبت به حجم اشعارشان چندان زیاد به نظر نمی‌رسد. در حوزه وجه شبه، ویژگی سبکی نیما آوردن وجوه شبه است، در صورتی که ویژگی سبکی سپهری حذف وجه شبه است. اما اخوان در حذف و آوردن وجه شبه متعادل عمل کرده است.

در حوزة ادات تشبیه 4/3 تشبیهات نیما ، بیش از 2/1 تشبیهات اخوان به همراه ادات تشبیه آمده است. در حالی که تنها 5/1 تشبیهات سپهری به همراه ادات تشبیه است.

ویژگی دیگر دستگاه بلاغی شعر نو آوردن صفت هنری همراه ارکان تشبیه است که این موضوع را نیز می‌توان به عنوان ویژگی سبکی قلمداد نمود. مشخصات دیگری که به ویژه در اشعار سپهری به چشم می‌خورد آوردن ادات تشبیه نو، استخدام در وجه شبه و ابهام در ارکان مختلف تشبیه است.

آمار مباحث گوناگون مقاله را می‌توان در جدول زیر دید:

پایان

احمد رضایی جمکرانی

تنظیم:بخش ادبیات تبیان