از ميقات تا عرفات

حج، عبادتي ويژه است كه خود از مجموعه‌اي از عبادات تشكيل يافته است. مناسك حج مشتمل بر نماز و انفاق و ذكر و ترك برخي از امور به خاطر خدا مي‌باشد. بنابراين حج شامل همه فضايل آن عبادات است؛ و با اين وجود، ويژگي خاصي نيز دارد كه در غير آن يافت نمي‌شود، و آن ويژگي عبارت است از اينكه حج، ميثاق و عهد مخصوص ميان خداوند و بنده اوست. حج، صرفاً يك تكليف عبادي نيست كه به آن امر شده، باشد، بلكه ميثاق و عهدي است كه بدان تشرّف جسته مي‌شود، لذا در مورد آن، مانند نماز و زكات، تعبير به امر نشده است؛ مثل «اقيموا الصلوة و اتوا الزكوة»، بلكه تعبير آنست كه «ولله علي الناس حج البيت...»! ميثاق خدا است بر مردم كه حج خانه او انجام دهند.

دربارة فضيلت حج آمده است «ود من في القبور لو ان به حجة بالدنيا و مافيها»

كسي كه از دنيا مي‌رود آرزو مي‌كند كه: اي كاش در برابر دنيا و آنچه در آن است، يك حج در كارنامه‌اش مي‌داشت!

هر برنامه‌اي از برنامه‌ها و دستورهاي دين، ظاهري دارد و باطني. ظاهر آن را انسان در قالب چشم جهان بين مي‌بيند و باطن آن را با قلب نهان بين خويش در مي‌يابد. در تفسير آية «يعلمهم الكتاب والحكمة و يزكيهم» گفته شده است كه رسول خدا از يك سو، مبيّن قرآن و حكمت است (يعلمهم) و از سوي ديگر بيانگر راز و رمز اين كتاب و حكمت نيز مي‌باشد (يزكيهم). تزكيه هر عملي عبارت است از بيان اسرار آن عمل. آنگاه با توجه به اين مقدمه و نظر به اينكه قرآن مشتمل بر همه امور است و هر امري ظاهري دارد و باطني، عقايد و اخلاق و اعمال و حتي معاملات نيز مشمول اين قاعده هستند و پيامبر(ص) اسرار آنها را نيز بيان كرده است. توضيح آنكه:

تمام موجودات داراي وجودي ملكوتي هستند كه از آن به عالم قدر نيز ياد مي‌شود؛ اين عالم قدر، به نوبه خود، تجلي عالم برتري است به نام عالم جبروت كه از آن به عنوان عالم «خزائن» (نهفته‌ها) نيز ياد مي‌شود.

همه موجودات در عالم جبروت به نحو بسيط وجود دارند؛ و سپس از آنجا به تجلي به عالم ملكوت تنزل كرده و پس از آنكه اندازه آنها تقدير شد به عالم طبيعت (عالم ملك) تنزل مي‌كنند، اين تنزل دوم نيز به تجلي است. بنابراين هر يك از موجودات داراي وجودي در عالم ملك (طبيعت) و وجودي در عالم ملكوت (قدر) و وجودي در عالم جبروت (خزائن) مي‌باشند.

نماز و حج و روزه و زكات و... نيز داراي اين مراتب سه گانه هستند.

به بيان ديگر:

احرام عاشقان به از احرام حاجيان

كان ره به سوي كعبه برد وين به سوي دوست

كروبيان گرد كعبه جبروت طواف كنند. كعبه پناهگاه راندگان جانباز است و سرگشتگان وادي حيرت. عراقي گويد:

گفته‌اند قبله سه است: قبلة عام، قبلة خاص و قبله خاص الخاص.

قبله عام، كعبه است در ميان جهان و قبلة خاص، عرش است و قبلة خاص الخاص، دل مريدان و جان عارفان است.

«فهم ينظرون بنور قلوبهم الي ربهم» به نور دل خويش مي‌نگرند به خداوند خويش.

حافظ گويد:

يا رب اين كعبة مقصود تماشاگه كيست

كه مغيلان طريقش گل و نسرين من است

ديدن روي تو را ديدة جان بين بايد

و اين كجا مرتبة چشم جهان بين من است؟

انسان نيز بسان ساير موجودات از عالم جبروت به عالم ملكوت و سپس به عالم طبيعت تنزل يافته است؛ او در مسير نزولي خود مي‌تواند با حقيقت اين اعمال آشنا شده باشد (اين آشنايي براي اندكي از انسان‌هاي كامل ميسر است)، كما اينكه در سير صعودي خود به سوي حق تعالي نيز مي‌تواند با اين حقايق آشنا گردد.

اگر كسي اين عبادت‌ها را شناخت و به آنها عمل نمود، به حقيقت آنها كه در مخزن غيب است خواهد رسيد؛ چه اينكه انسان‌هاي متوسط و عادي نيز بعد از مرگ، حقيقت نماز و حج و روزه و... را مشاهده خواهند كرد؛ مثلاً حج و روزه را به شكل دو فرشته مشاهده خواهند كرد و در قبر با اين فرشته‌ها مأنوس هستند.

ابوبصير از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) روايت كرده است كه چون بنده مؤمني بميرد، شش چهره با او در قبر داخل مي‌شوند؛ يكي از اين چهره‌ها زيباتر، نوراني‌تر و خوشبوتر و پاك سيماتر از بقيه است؛ يكي در سمت راست، ديگري در سمت چپ، صورتي ديگر رو به رو و صورتي ديگر پشت سر او قرار مي‌گيرد.

سپس زيباترين اين صورت‌ها مي‌پرسد: خداوند از من به شما پاداش نيكو دهد، شما كيستيد؟ آنكه در سمت راست قرار گرفته مي‌گويد: من نماز هستم و آنكه در سمت چپ است مي‌گويد: من زكاتم و آن يكي كه روبروي اوست گويد:‌ من روزه‌ام و آنكه پشت سر است گويد: من حج و عمره هستم و آنكه در كنار پاهاي اوست گويد: من كمك‌هاي نيكي هستم كه به برادرانت رساندي؛ آنگاه همه اين صورت‌ها به آن صورت زيبا مي‌گويند: تو كيستي؟ مي‌گويد: من ولايت و دوستي آل محمد(ص)‌ هستم. پس حقيقت همه عبادت‌ها به صورت فرشته است، اما هر عبادتي سرّ مختص به خود را نيز دارد.