خيام؟ كدام خيام؟

خبر آمد كه ايران و روسيه قرار است در پروژه‌اي مشترك براي ساخت فيلم يا مجموعه‌اي اپيزوديك درباره حكيم عمر خيام همكاري كنند طرف ايراني شركت سيما فيلم وابسته به صدا و سيماي جمهوري اسلامي و طرف روسي، يك گروه هنري به توليدكنندگي تاكريف بوريس است. عالم جان مؤمن‌اف، محقق تاجيك نيز به عنوان مشاور، گروه روسي را همراهي مي‌كند.

اينكه چرا روس‌ها در پي ساخت فيلم براي خيام برآمدند، جاي دقت دارد. روس‌ها، اگرچه اكنون قلب اتحاد جماهير شوروي نيستند و پس از دوران استعمار غيررسمي كشورهاي قفقاز و آسياي ميانه به سبب فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، حدود 2دهه گذشته است، ولي هنوز منافع استراتژيك در اين كشورها دارند.

روس‌ها كه روزگاري امثال صدرالدين عيني را در تاجيكستان شكنجه مي‌كردند و روزگاري پس از آن، در دوران دهه‌هاي 30 ‌و 40، سياست روسي‌كردن جمهوري‌هاي غيرروسي شوروي را در برنامه داشتند، پس از جنگ جهاني، اگرچه با شيبي ملايم، فرهنگ بومي اين كشورها را به رسميت شناختند، اما ظلم تاريخي روس‌ها به زبان فارسي در جمهوري‌هاي فارسي زبان‌ مثل تاجيكستان فراموش نخواهد شد؛

ظلمي كه آثار آن هنوز هم به طور واقعي وجود دارد از جمله اينكه برادران فارسي‌زبان تاجيك ما در آن سوي جيحون، شعر حافظ و سعدي و مولوي را با الفباي روسي مي‌خوانند و اين يادگار همان دوران است كه مثل زخمي مزمن بر فرهنگ و زبان تاجيكي مانده است.

حال مي‌بينيم كه روس‌ها هنوز هم اهميت ادامه ارتباط فرهنگي خود را با تاجيك‌ها و فارس‌زبانان ازبك فراموش نكرده‌اند؛ ارتباطي فرهنگي كه پس‌زمينه آن، ادامه سلطه سياسي روس‌ها بر كشورهاي آسياي ميانه و قفقاز و رقابت با آمريكا و ناتوست.

از طرف ديگر اين را هم مي‌دانيم كه از  قرن نوزدهم كه اسكات فيتز جرالد، رباعيات خيام را به انگليسي ترجمه كرد، تا همين حالا، هيچ شاعري به اندازه خيام،‌ از ميان شاعران فارسي‌زبان در آن سوي آب‌ها محبوبيت نداشته است.

البته مولوي در سال‌هاي اخير مورد توجه دوباره‌اي در غرب قرار گرفته است، اما محبوب‌ترين شاعر فارسي در غرب خيام است.

خيام مضاميني را كه از زمان اپيكور در غرب و از زمان لائوتسه در چين، مورد علاقه حكما و فلاسفه بوده، در كوتاه‌ترين و كوبنده‌ترين قالب شعري فارسي براي بيان حكمت يعني رباعي ريخته است؛

مضاميني چون زوال محتوم بلكه عاجل جهان، عجز انسان از شناخت راز هستي، خوشباش و غنيمت‌شمردن دم و ... اين مضامين، فراديني و فرامذهبي است، مضاميني است كه هر متفكري در قدم‌هاي اول تفكر، با آن روبه‌رو مي‌شود و اگر به مجرد تصور آن را تصديق نكند، لااقل وقتي با زبان شاعرانه بيان مي‌شود، ناخودآگاه هم حسي به همذات‌پنداري با اين دردمندي نيست انگارانه خيام به او دست مي‌دهد.

سؤال ما از سيما فيلم اين است كه با توجه به رويكرد تبليغي پررنگ سازمان صدا و سيما در راستاي مضاميني ديني و تاكيد احيانا تصنعي و فرمايشي بر عدم خروج از خطوط قرائت رسمي، چقدر امكان ساخت فيلمي يا سريالي آزادمنشانه درباره خيام در صدا و سيما وجود دارد؟ خيامي كه از صادق هدايت و اخوان ثالث عاشقش بوده‌اند تا اسكات فيتزجرالد و ولاديمير پوتين (پوتين چندي پيش گفته بود كه بهترين هديه‌اي كه همسرم به من اهدا كرده، ترجمه رباعيات خيام بوده است).

سيمافيلمي كه يوسف پيامبر مي‌سازد براي ساخت سريالي درباره خيام چه كساني را مشاور قرار خواهد داد؟ واقعا خوف آن مي‌رود كه آقايان از خيام، حكيم، ستاره‌شناس و شاعر متفكر و آزاده‌اي كه «دردفهم»؛ كليدي‌ترين وجه تفكر شعري  اوست،  يك كبريت فانتزي بي‌خطر درست كنند.