آثار شكرگزاری بنده
آثار شكرگزاري بنده
شكر به معني قدرداني و قدرشناسي و تشكر از نعمت دهنده است. از آنجا كه نعمت‌ها همه از خداست شكر حقيقي هم بايد از خدا صورت پذيرد. اگر ايمان را دو شاخه كنيم يك شاخه آن صبر و ديگر شاخه آن شكر است. صبر نشانگر زيبايي برخورد مؤمن با بلاها و گرفتاريها است و شكر زيبايي برخورد مؤمن با نعمت‌هاست. مگر جز اين است كه شكر و سپاس از ولي نعمت حقيقي همچون هر نعمت دهنده ديگر وظيفه وجداني و اخلاقي هر انساني است؟ امام صادق (عليهالسلام) مي‌فرمايد:
در تورات نوشته است كسي كه بـه تو نعمت داد، سپاسش گزار و كسي را كه از تو سپاسگزاري كرد، نعمتش ده، زيرا با سپاسگزاري نعمت‌ها نابود نگردد و با ناسپاسي پايدار نماند، سپاسگزاري مايه افزايش نعمت و بيمه كننده و ايمنساز نعمت از دگرگوني است.(1)
سپاس از منعم، وظيفه‌اي وجداني است كه شرع بر آن تاكيد فراوان دارد. امام باقر(عليهالسلام) فرمودند: روزي عايشه به پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) گفت: اي رسول خدا، چرا خودت را به رنج مي‌اندازي با آن كه خدا گناه گذشته و آينده ترا آمرزيده است؟ حضرت فرمودند:
اي عايشه، آيا من بنده سپاسگزار خدا نباشم؟
در ادامه حديث امام باقر(عليهالسلام) مي‌فرمايد:
رسول خدا(صلي الله عليه و آله) آنقدر روي انگشتان پايش مي‌ايستاد تا اين كه خداي سبحان نازل فرمود: "طه، ما انزلنا عليك القرآن لتشقي(2)؛ ما قرآن را بر تو نازل نكرديم كه خود را به رنج اندازي."(3)
شكر، نگهبان و حافظ نعمت مؤمن است. اين كه ديده مي‌شود نعمت انسانهاي ناسپاس نيز گاهي برقرار است به بيان قرآن كريم براي استدراج است، يعني: نعمت وسيله‌اي براي دورتر شدن او از خدا مي‌گردد. شخصي كه به مفهوم استدراج در قرآن توجه كرده بود، آنجا كه خداوند مي‌فرمايد: «ما توبه و استغفار را از ياد آنها مي‌بريم»، نزد امام صادق(عليهالسلام) آمده، عرض مي‌كند: من از خداي عزوجل مال خواستم به من روزي كرد، فرزند خواستم به من عطا فرمود، منزل خواستم نصيبم كرد، مي‌ترسم اين استدراج باشد که خدا نعمتي دهد و توبه و استغفار را از ياد ما ببرد، حضرت مي‌فرمايد: به خدا قسم با حمد و سپاس خدا، استدراج تحقق نمي‌يابد.(4)
امام باقر(عليهالسلام) مي‌فرمايد:
چون شخص گرفتار و دردمندي را ديدي، به نحوي كه او نشنود سه بار بگو: حمد خدايي را كه مرا از آنچه تو را مبتلا ساخته معاف نمود، هر كس اين را بگويد آن بلا به او نمي‌رسد.
شکرگزاري در همه حال
انسان در همه حال بابت همه چيز بايد شكرگزار خداوند خود باشد، ولي در احاديث نسبت به موارد خاصي تاكيد بيشتر نموده‌اند، امام صادق(عليهالسلام) به چند مورد از آن اشاره فرموده‌اند:
الف- هنگام تندرستي:
شخص تندرست و شكرگزار، اجرش همچون پاداش شخص گرفتاري است كه براي خدا صبر پيشه سازد.(5)
ب- هنگام اعطاء و بخشش به ديگران:
عطابخش شكرگزار، اجرش همچون شخصي است كه از نعمت محروم است و در محروميت قناعت مي‌كند.(6)
ج- هنگام داشتن نعمت:
سپاس و شكر به هنگام نعمت، باعث افزايش و فزوني نعمت مي‌شود.(7)
د- هنگام مشاهده محروميت ديگران:
در هنگام مشاهده انساني كه از نعمتي محروم است ولي شما آن محروميت را نداريد بگوييد: بار خدايا من تمسخر نمي‌كنم و بر خود نمي‌بالم بلكه تو را براي نعمتهاي بزرگت نسبت به خود مي‌ستايم.(8)
در اين مورد پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) سفارش اكيد دارند كه:
مبادا طرف مقابل بشنود و اندوهگين گردد.(9)
امام باقر(عليهالسلام) نيز مي‌فرمايد:
چون شخص گرفتار و دردمندي را ديدي، به نحوي كه او نشنود سه بار بگو: حمد خدايي را كه مرا از آنچه تو را مبتلا ساخته معاف نمود، هر كس اين را بگويد آن بلا به او نمي‌رسد.(10)
ه- هنگام يادآوري نعمت:
سيره پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) و ديگر ائمه معصومين(عليهمالسلام) اين بوده است كه در هنگام يادآوري نعمت، با سجدهي بر خاك، شكر خداوند را به جاي مي‌آوردند.
امام‌صادق(عليهالسلام) مي‌فرمايد:
هنگامي كه نعمتي را به ياد آوردي براي شكر خدا چهره روي خاك بگذار، اگر سواري، پياده شو و اگر از بيم شهرت و ريا نتواني پياده شوي روي كوهه زين سجده كن، و باز اگر نتواني بر كف دست سجده نما. (11)
نوع ديگر شكر، تشكر از مردم است، اگر شكر را وظيفه‌اي وجداني تلقي كنيم، تشكر از مردمي كه به ما خدمتي كرده‌اند يا واسطه نعمتي شده‌اند نيز شكر است و در كلام معصوم(عليهالسلام) تشكر از ديگر انسانها تشكر از خدا تلقي شده است و كسي را كه در ايـن امـر ناتوان باشد، شكرگزار خـدا نيـز ندانسته‌اند.
امـام سجـاد(عليهالسلام) مي‌فرمايد:
در روز قيامت خداوند به كساني كه از مردم تشكر نكرده‌اند مي‌فرمايد: شما شكرگزار من نبوده‌ايد.
شكرگزارترين شما نسبت به خدا كسي است كه از مردم بيشتر تشكر كند.(12)
چگونگي شكر
در كلام معصومين(عليهالسلام)، شكرگزاري به شكلهاي گوناگون مطرح گرديده است كه در تناسب با ايمان (زباني، قلبي و جوارحي) شكر نيز به انواع شكر زباني، شكر قلبي و شكر رفتاري تقسيم شده است.
1- شكر زباني:
الف) سپاس و حمد خداوند سبحان: امام صادق(عليهالسلام) مي‌فرمايد:
تمام شكر گفتن همين جمله است: الحمدلله رب‌العالمين.(13)
شكر هر نعمتي هر چند بزرگ باشد اين است كه خداوند عزوجل را بر آن حمد و سپاس گويي.(14)
حد شكر اين است كه بر هر نعمتي كه در خصوص خانواده و مال تو داده‌اند سپاس گويي.(15)
امـام سجـاد(عليهالسلام) مي‌فرمايد:
در روز قيامت خداوند به كساني كه از مردم تشكر نكرده‌اند مي‌فرمايد: شما شكرگزار من نبوده‌ايد.
حضرت همچنين مي‌فرمايد: هر صبح و شام جهت شكر خداوند اين دعا را بخوان تا شكر نعمت خدا را در آن روز و شب ادا كرده باشي:
اللهم ما اصبحت بي من نعمه او عافيه من دين او دنيا فمنك وحدك لا شريك لك‌لك الحمد و لك الشكر بها علي يا رب حتي ترضي و بعد الرضا(16)؛ بار خدايا هر نعمتي و يا عافيتي كه نسبت به دين يا دنيا در اين صبح دارم از جانب توست، تو يكتايي و شريك نداري، پروردگارا حمد و شكر براي تواست - از جهت نعمتي كه به من دادي - تا راضي گردي و هم بعد از رضايتت.
ايشان در حديث ديگري با اشاره به دعاي فوق مي‌فرمايد:
حضرت نوح(عليهالسلام) هر روز صبح اين دعا را مي‌خواند، كه عبد شكور ناميده شد.(17)
ب)بازگويي نعمت: امام صادق(عليهالسلام) در تفسير و معناي اين آيه (و اما بنعمه ربك فحدث؟) (18) مي‌فرمايد:
يعني آن كس كه به تو احسان كرده، نعمت داده، برتري بخشيده و عطا نموده است، حق او و دين او و آنچه را به تو عطا فرموده و نعمت داده بازگو. (19)
2- شكر قلبي:
امام صادق(عليهالسلام) مي‌فرمايد:
خدا به هر كس نعمتي دهد و او آن را از ته دل بفهمد شكرش را ادا كرده است.(20)
از آنچه خداوند به موسي وحي فرستاد اين بود كه فرمود: اي موسي چنان كه سزاوار است مرا شكرگزار. موسي عرض كرد: پروردگارا چگونه مي‌توانم تو را آنگونه كه سزاوار است شكرگزارم در صورتي كه هر شكري كه تو را نمايم، آن هم نعمتي است كه تو به من عطا فرموده‌اي؟ خداوند فرمود: اي موسي، اكنون كه دانستي، آن شكرگزاريت نيز از من است، مرا چنانكه سزاوار است شكر كرده‌اي.(21)
امام صادق(عليهالسلام) مي‌فرمايد:
مردي آب مي‌نوشد و خدا بهشت را براي او واجب مي‌كند، به اين صورت كه او ظرف آب را بر دهانش مي‌گذارد "بسم الله" مي‌گويد و آنگاه مي‌آشامد، سپس با آن كه اشتها دارد، دور مي‌كند و خدا را حمد مي‌كند. باز برمي‌گردد و مي‌آشامد، باز دور مي‌برد و حمد مي‌كند و ... خداي عزوجل بهشت را به همين سبب برايش واجب مي‌كند.
3- شكر رفتاري:
الف) دوري از محرمات: شكر عملي، استفاده صحيح از نعمت است و همين استفاده صحيح نشانه صداقت فرد در ايمان اوست. به كار نگرفتن استعدادها و نعمتهاي خدادادي در راه صحيح، كفران نعمت محسوب مي‌شود كه شاخه‌اي از كفر است. امام صادق(عليهالسلام) مي‌فرمايد:
شكر نعمت همان دوري از محرمات است.(22)
ب) انجام تكليف: امام صادق(عليهالسلام) در بيان حد شكر مي‌فرمايد:
حد شكر اين است كه اگر براي خدا در نعمتي كه به تو داده حقي باشد آن حق را بپردازي.(23)
آثار شكر
شكر نيز همچون ساير خصلتهاي اخلاق ديني، هم آثار دنيوي و هم بازتاب اخروي دارد، آثار دنيوي آن افزايش و بركت در نعمت است و بازتاب اخروي آن بهشت جاودان الهي است.
الف) افزايش نعمت: از مشخصه‌هاي اصلي اخلاق ديني بيان آثاري است كه توجيه بشري آن را بر نمي‌تابد. افزايش نعمت در اثر شكر، كه هم در قرآن و هم در سنت بر آن تأكيد شده است، از آن جمله است. به اين معني كه مثلا افزايش مال در اثر شكر چيزي نيست كه علم اقتصاد بشري توان اقامه دليل علمي تجربي بر آن داشته باشد. امام صادق(عليهالسلام) مي‌فرمايد:
پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) فرموده‌اند: هنگامي كه در سپاسگزاري گشوده است درِ افزايش نيز باز است.(24)
به كسي كه سپاسگزاري دادند افزايش نيز دادند.(25)
خداوند نعمتي به بنده خويش نداد كه بنده او از صميم قلب آن را بشناسد، و در ظاهر با زبان خدا را ستايش كند، و سخنش تمام شود، مگر اين كه براي او به افزوني نعمت امر شود.(26)
ب) بهشت: امام صادق(عليهالسلام) مي‌فرمايد:
مردي آب مي‌نوشد و خدا بهشت را براي او واجب مي‌كند، به اين صورت كه او ظرف آب را بر دهانش مي‌گذارد "بسم الله" مي‌گويد و آنگاه مي‌آشامد، سپس با آن كه اشتها دارد، دور مي‌كند و خدا را حمد مي‌كند. باز برمي‌گردد و مي‌آشامد، باز دور مي‌برد و حمد مي‌كند و ... خداي عزوجل بهشت را به همين سبب برايش واجب مي‌كند.(27)
پينوشتها:
1- مكنوب في التوراه: اشكر من انعم عليك و انعم علي من شكرك؛ فانه لازوال للنعماء اذا شكرت و لا بقاء لها اذا كفرت؛ الشكر زياده في النعم و امان من الغير./ الشكر، ح 3 .
2- طه- 1و2 .
3- فقالت: يا رسول الله لم تتعب نفسك و قد غفر الله لك ما تقدم من ذنبك و ما تأخر؟ فقال: يا عائشه الا اكون عبداً شكوراً؟ قال و كان رسول الله(صلي الله عليه و آله) يقوم علي اطراف اصابع رجليه فانزل الله سبحانه و تعالي: (طه ـ ما انزلنا عليك القرآن لتشقي)./ همان، ح 6 .
4- ... قد خفت ان يكون ذلك استدراجاً، فقال: اما – والله - مع الحمد فلا./ همان، ح 17 .
5- المعافي الشاكر له من الاجر ما للمبتلي الصابر... ./ همان، ح 4 .
6- ... المعطي الشاكر له من الاجر كالمحروم القانع./ همان.
7- ثلاث لايضر معهن شي‌ء الدعاء عند الكرب و الاستغفار عند الذنب و الشكر عند النعمه / همان، ح 7.
8- اذا رايت الرجل و قد ابتلي و انعم الله عليك فقل: الهم اني لا اسخر و لا افخر ولكن احمدك علي عظيم نعمائك علي / همان، ح 22 .
9- اذا رايتم اهل البلاء فاحمدوالله و لا تسمعوهم فان ذالك يحزنهم/ همان، ح 23 .
10- تقول ثلاث مرات اذا نظرت الي المبتلي من غير ان تسمعه: الحمدلله الذي عافاني مما ابتلاك به، و لو شاء، فعل؛ قال: من قال ذلك لم يصبه ذلك البلاء ابداً./ همان، ح 20 .
11- اذا ذكر احدكم نعمه الله عزوجل فليضع خده علي التراب شكراً لله؛ فان كان راكباً فلينزل فليضع خده علي التراب و ان لم يكن يقدر علي النزول للشهره فليضع خده علي قربوسه و ان لم يقدر فليضع خده علي كفه ثم ليحمد الله علي ما انعم الله عليه./ همان،ح 25 .
12- ان الله يحب كل قلب حزين و يحب كل عبد شكور، يقول الله تبارك و تعالي لعبد من عبيده يوم القيامه: اشكرت فلاناً؟ فيقول: بل شكرتك يارب، فيقول: لم تشكرني اذ لم تشكره، ثم قال: اشكركم لله اشكركم للناس./همان،ح30 .
13- ... تمام الشكر قول الرجل: الحمدلله رب العالمين./ همان، ح 10 . - ما انعم‌الله علي عبد بنعمه صغرت او كبرت، فقال: الحمدلله، الا ادي شكرها./ همان، ح 14.
14- شكر كل نعمه - و ان عظمت - ان تحمدالله عزوجل عليها./ همان، ح 11 .
15- هل للشكر حد اذا فعله العبد كان شاكراً ؟ قال: نعم، قلت: ما هو؟ قال: يحمدالله علي كل نعمه عليه في اهل و مال... ./ همان، ح 12 .
16- اذا اصبحت و امسيت فقل عشر مرات: «اللهم ما اصبحت بي من نعمه او عافيه من دين او دنيا فمنك وحدك لا شريك لك، لك الحمد و لك الشكر بها علي يا رب حتي ترضي و بعد الرضا» فأنك اذا قلت ذلك كنت قداديت شكر ما انعم الله به عليك في ذالك اليوم و في تلك الليله./ همان، ح 28.
17- كان نوح(عليهالسلام) يقول ذلك اذا اصبح، فسمي بذلك عبداً شكوراً. و قال: قال رسول‌الله(صلي الله عليه و آله): من صدق الله نجا./همان، ح 29 .
18- ضحي- 11.
19- ... الذي انعم عليك بما فضلك و اعطاك و احسن اليك، ثم قال: فحدث بدينه و ما اعطاه الله و ما انعم به عليه./ همان، ح 5 .
20- من انعم الله عليه بنعمه فعرفها بقلبه، فقد أدي شكرها./ همان، ح 15 .
21- ... يا موسي اشكرني حق شكري فقال: يا رب و كيف اشكرك حق شكرك و ليس من شكر أشكرك به الا وانت انعمت به علي؟ قال: يا موسي الان شكرتني حين عملت ان ذلك مني./ همان، ح 27 .
22- شكر النعمه اجتناب المحارم... ./ همان، ح 10.
23- ... ان كان فيما انعم عليه في ماله حق اداه... ./ همان 12 .
24- ما فتح الله علي عبد باب شكر فخزن عنه باب الزياده./ همان، ح 2 .
25- من اعطي الشكر اعطي الزياده، يقول الله عزوجل: (لئن شكرتم لا زيدنكم)./ همان، ح 8 .
26- ما انعم الله علي عبد من نعمه فعرفها بقلبه و حمدالله ظاهراً بلسانه فتم كلامه حتي يؤمرله بالمزيد./ همان، ح 9.
27- ان الرجل منكم ليشرب الشربه من الماء فيوجب الله بها الجنه ثم قال: انه لياخذ الا ناء فيضعه علي فيه فيسمي ثم يشرب فينحيه و هو يشتهيبه فيحمدالله، ثم يعود فيشرب، ثم ينحيه فيحمدالله، ثم يعود فيشرب،ثم ينحيه فيحمد الله؛ فيوجب الله عزوجل بها له الجنه./ همان، ح 16 .
نوشته حجة الاسلام والمسلمين محمدنصر اصفهاني.
تنظيم تبيان، گروه دين و انديشه، هدهدي.