حج در آيينه ادب فارسي (5)

معشوقه همين جاست بياييد ،بياييد!

مقاله پنجم : مولوي

 مولانا جلال الدّين محمّد بلخى (متوفاى 672 هـ .ق.) صوفي بزرگ كه متأثّر از عطّار است و او را روح تصوف ايران  مى داند، از ديد عرفانى، خود به حج چنين مى نگرد و مى گويد:

عشق در نزد عرفا از اهمّيت ويژه اى برخوردار است و چنانچه عشق، امير الحاج باشد، حاجى را از تمام خطرات محفوظ نگاه مى دارد و سختيهاى راه را بر او آسان مى كند:

رهست از عقرب اعشى به سوى عقرب گردون 

ولى مكّه كسى بيند كه نبود بسته حيره

امير حاج عشق آمد، رسول كعبه دولت

رهاند مرتو را در ره زهر شريّر و شرّيره

از آن زمان كه شمس تبريزى مراد مولوي شد، زندگى مولوي را دگرگون كرد و باعث آن گشت كه او دست از درس و بحث و وعظ بكشد و شيفته وار در خدمت شمس قرار گيرد و غزليّات پرشور خود را بسرايد و در اغلب ابيات خود شمس را مدّ نظر داشته باشد و او را كعبه خود بداند!

تو كعبه عشّاقى شمس الحق تبريزى *** زمزم شكر آميزد از زمزم تو جانا

اگر چه كعبه اقبال جان من باشد *** هزار كعبه جان را به گرد تو است طواف...

مولوي ارادت و توجّه خاصّى به حسام الدين چلپى دارد، او مشوّق مولوي در سرودن مثنوى بوده، مولوي خطاب به حسام الدين گفته است:

اى با من و پنهان چو دل،از دل سلامت مى كنم *** تو كعبه اى هر جا روم قصد مقامت مى كنم

مولوي همچون ديگر صوفيان دل را كعبه حقيقى مى داند و مى گويد زيارت كعبه دل كن; زيرا كعبه گِل، ظاهرى است از كعبه دل.

يا

و باز در همين زمينه طواف كعبه حقيقى دل مى گويد: تمام افلاك برگرد كعبه در طواف اند.

مولوى نيز همانند خاقانى آسمان را به طواف كعبه واداشته و آن را به همين جهت از آفات درامان شمرده است:

از شورانگيزترين و پر معنى ترين اعمال و مناسك حجّ قربانى است كه به قربانگاه بردن اسماعيل را به ياد مى آورد و رسيدن ندا از جانب پروردگار و اثبات عبوديّت محض پدر و فرزند در مقابل فرمان الهى است. مولوى از قربانى چنين برداشتى دارد:

در مثنوي داستانهاي جالبي براي توضيح و توجيه معناي "حج باطني" آمده است که در اينجا مجال ذکر انها نيست اما در کل ديدگاه مولوي را نسبت به حج را مي توان اين گونه بيان کرد:

1- همانگونه که در مثنوي لب لباب ملا حسين واعظي کاشفي آمده :

1. «حج دو نوع است: يكى قصد كوى دوست و آن حجّ عوام است و يكى ميل روى دوست و آن حجّ خاص أنام است، و چنانكه در ظاهر كعبه اى است قبله خلق و آن از آب و گِل است، در باطن نيز كعبه اى است منظور نظر حق و آن دل صاحبدل است.اگر «كعبه گِل» محل طواف خلايق است، «كعبه دل» مطاف الطاف خالق است. آن «مقصد زوّار» است و اين «مهبط انوار». آنجا خانه است و اينجا خداوند خانه»

لذا پيام مولوي و همه عارفان مسلمان اين است كه در «قشر» نمانيد به «لُبّ» هم سفر كنيد، تنها با بدنه و پيكر عبادات مواجه نشويد به «درون» و «باطن» آنها نيز بار بيابيد، تنها در «بيرون» نمانيد كه «درون» هم شايسته ديدن است.

2-  ديگر آنکه او مي گويد  : در «خانه» نمانيد كه «خواجه خانه» و «خداوند بيت» نيز شايسته زيارت و ديدن است و البته اين كارى است سترگ و همّتى مردانه طلب مى كند.و از همين روست كه عارفان مى گويند:

1. «حجّ خانه خليل آسان است، اما حجّ حرم جليل كار شيرمردان است; و لكلّ عمل رجال».

و مولوي همين سخن را ضمن ابياتى دلنشين چنين بيان داشته است:

ارزش كعبه و بناى آن به ديده اين صوفي نكته سنج، نه به مشتى گِل و مشكى آب است، بل به اخلاصى است كه معمار موّحد اين بنا در ساختمان آن واجد بوده است. آن اخلاص خداپرستانه و بت شكنانه ابراهيمى بود كه در طريق طاعت حق، مخلصانه و رضامندانه كارد بر حلق فرزند بماليد و ترديد بخود راه نداد و خداى آدميان كه سراپا لطف و مهر نسبت به بندگان خويش است پاداش اخلاص او را داد. از آزمايش الهى سربلند برست و دلبند خويش را در آغوش فشرد و خانه توحيد بنا نهاد و سرخيل اهل توحيد گشت.

تهيه کننده : مريم امامي - تبيان

 literature@tebyan.net