حج در آیینه ادب فارسی (3)

از آفتاب جامه احرام در برش

مقاله سوم  : خاقانی

خاقانی :

افضل الدّین بدیل على نجّار شروانى، (متوفاى سال 595 هـ .ق.) از شعراى بزرگ قرن ششم است. خاقانى شِروانى بیش از همه شاعران درباره حج سخن گفته است، مثنوى «تحفة العراقین» خاقانى را مى توان جزو سفرنامه هاى حج منظور كرد. شاعر در تحفة العراقین علاوه بر مواردى كه به صورت پراكنده; همانند دیگران از كعبه و زمزم و صفا و مروه و... به صورت تشبیه و استعاره و... براى مدح ممدوحین خود سود جسته، از همان لحظه كه قدم به بادیه حجاز گذاشته، به توصیف آن مشغول شده و گفته است:

در عرصه بادیه نَهِى روى *** نه بادیه بل ریاض خود روى...

چون وادى ایمن از كرامت *** همشیره وادى قیامت

زاندیشه مرد هیأت اندیش *** اندازه عرض و طول او بیش

از نور هزار حلّه بروى *** وز حور هزار جلوه دروى...

روح الله ساخته به ذاتش *** دارو كده اى زهر نباتش

از بوى گیاش خادم پیر *** خط سبز كند زهى عقاقیر...

ثور و حمل اندرو گیا چر *** حوت و سرطان به مصنعش در

بیابانهاى خشك و بى آب و علف و لم یزرع و انباشته از مار و سوسمار و پوشیده از خار مغیلان، در نظر یك عاشق دلباخته و شیفته دیدار با دلدار، چگونه جلوه گرى كرده است، بیابانى كه در قدم به قدمش دزدان در كمینند و قوافل را غارت مى كنند، وادى ایمنش نامیده، شنهاى روانِ بیابانهاى خشك در نظر شاعر ما همچون حوران بهشتى جلوه گرى مى كنند!

خاقانى آنگاه كه قدم به بطحا مى گذارد و شتران حاج را مى بیند و صداى زنگ آنها را مى شنود، به توصیف مى پردازد و سخنش یادآور قصیده داغگاه فرخى سیستانى است، صداى زنگ شتران حاج در گوش خاقانى خوش آیند است كه آنها را به صداهاىآسمانى تشبیه كرده و از آن هم برتر شمرده است.

برخوان فلك صلا شنیدن *** از رضوان مرحباشنیدن

الحان زبور در مزامیر *** یا حىّ مؤذنان به شبگیر...

آواز خروس در شب هَجر *** دستان تبیره زن گه فجر

این جمله خوش است لیك درسر *** آواز دراى ناقه خوشتر

او به فلسفه احرام توجّه كرده و گفته است: احرام دور ریختن تمام آن چیزهایى است كه مایه تمایز است. همه باید لباس معمولى و رسمى خود را از تن درآورند و لباس یكرنگ و بدون هیچگونه مشخصّه خاص را بپوشند.

افكنده مهان حمایل از بَر *** بنهاده سران عمامه از سر...

از شاخ به ماهِ دى تهى تر *** امّا زبهار نو بهى تر

عریانى هست زیب مردان *** عریان تیغ است روز میدان

شاعر عرفات را به مانند صحراى محشر دیده است كه حج گزاران همچون جنّ ذو انس در آنجا حاضر شده اند.

خلق دوسراى حاضر آنجا *** میعاد و معاد ظاهر آنجا

بینى دو هزار جیش از این جنس *** گرد عرفات جنّى و انس

جبل الرّحمه كوهى است میان عرفات و منا، گفته اند آدم و حوّا یكدیگر را در آنجا یافتند و به هم رسیدند. ارزش و اهمیّت این كوه از نظر سابقه تاریخى بیش از هر كوه دیگرى است، حجّاج در این محل به دعا و نیایش مى پردازند. خاقانى به اهمیت آن نظر دارد و به حوادثى كه در آن اتّفاق افتاده اشاره كرده و گفته است:

پس بر سر كوه رحمت آیى *** آن قبّه عهد آشنایى

آدم به سرش فراز رفته *** طاق آمده جفت باز رفته

جودى همه ساله در طوافش *** العبد نوشته كوه قافش

مشعر الحرام محلّ اجابت دعا است. خاقانى از جمعیّت انبوهى كه در آنجا اجتماع مى كنند و به دعا و نیایش مشغول مى شوند چنین سخن گفته است:

آن جاى اجابت دعاهاست *** ملجاء انابت از خطاها است...

انبه بینى چو روز محشر *** از معشر جنّ و انس مشعر

و از آنجا راهى منا و محلّ رمى جمرات مى شوند و شیطان را سنگباران مى كنند.

زانجا سوى جمره دركشى راه *** از شعله عشق بر كشى آه

مردم همه سنگ بار بینى *** دیوان همه سنگسار بینى

روح از پى قهر دشمنانش *** عرّاده نهاده در میانش

سنگى كه زدستها بجسته *** پیشانى اهرمن شكسته

هر سنگ در آن مبارك اوطان *** چون نجم شهاب و رجم شیطان

شاعر پس از شرح رمى جمرات و قربانى و تعریف و توصیف قربانگاه، به مكّه مى آید و در تعریف آن و امنیّت مكّه سخن مى گوید و به در امان بودن خود مكّه از ویرانى، اشاره مى كند.

زانجا ره مكّه پیش گیرى *** تشریف زمكّه بیش گیرى...

پاكان كه طریق مكّه پویند *** بسم الله و بسم مكّه گویند...

دانم كه به فرّ كعبه پاك *** مكّه زحوادث است بى باك

تا كعبه درون اوست ساكن *** شد ساحت او زساعت ایمن

مكّه به مكانت آسمان است *** كعبه به محل قطب از آن است

كعبه وطن اندرو گزیده *** بحرى به جزیره در خزیده

گویى كه به كنج تنگ پهنا *** گنجى است نهاده آشكارا

عرشى كه فلك به ساق دارد *** سر بر سر كعب كعبه آرد

آن دار الانس جان پاكان *** وین بیت الامن دردناكان...

در وصف كعبه ادامه مى دهد:

از یارب رهروان یكایك *** ایوان فلك شده مشبّك

رخنه شده زآه عاشقانه *** بام نهم آبیگنه خانه...

از خلقان صفرگشته آفاق *** در كعبه الوف الوف عشّاق

گفتیم كه تحفة العراقین خاقانى سفرنامه منظوم است كه شاعرِ تواناىِ شروان مشاهدات خود را در سفر حج، كه با اجازه شروانشاه انجام داده، سروده است و حدود سى صفحه كتاب و قریب چهار صد بیت در مورد تعریف و توصیف مكّه و كعبه و اماكن و متعلّقات آنها است. چون نقل تمام موجب ملال خواهد بود به هر كدام اشاره اى كوتاه كرده مى گذریم:

وى كعبه را موجب آرامش و قرار عالم و اساس هستى مى شمرد و به اعتقاد دیرینه اى كه محلّ كعبه را مادر كره زمین مى دانند، نظر دارد و مى گوید:

در جمله قرار عالم از تواست *** اجزاى زمین فراهم از تو است

گر نقل كنى زمنزل خاك *** از هم بشود مفاصل خاك

سنگ تو اساس هشت مأوى است *** چاه تو پناه هفت دریا است...

چون از تو حیات خلق دانم *** حاشا كه تو را جماد خوانم

خاقانى در پایان تحفة العراقین سبب و نحوه سرودن این اشعار را بیان كرده و گفته است:

دانى كه بدان هدایت آباد *** توفیق مدیحم از چه افتاد...

من این همه گوهر از سر كلك *** راندم به چهل صباح در سلك

خاقانى براى بار دوم مى خواست به حج برود ولى شروانشاه به او اجازه سفر نداد. او از شروان فرار كرد ولى گرفتار مأموران شروانشاه شد و به زندان افتاد. تا اینكه در سال 569 به شفاعت عصمت الدّین دختر فریدون، مورد عفو اخستان قرار گرفت و بار دیگر به حج رفت. در بازگشت از این سفر حج بود كه فرزندش رشید الدین در سن 21 سالگى در گذشت.

خاقانى علاوه بر تحفة العراقین در دیوان اشعارش نیز قصاید غرّایى در وصف و مدح كعبه و مكّه و مدینه و... سروده كه هر یك در جاى خود قابل توجّه و بیانگر نكته خاصّى از دیدگاه خاقانى است. درباره حج و متعلّقات آن و ارادت قلبى خاقانى و تأثیر عمیقى كه این زیارتها بر او گذاشته است، از آنها كاملا هویدا است.

اشعار خاقانى در وصف كعبه بسیار ارزنده است. از این رو، قصیده اى از وى را تحت عنوان «با كورة الأثمار و مذكورة الأسحار» خواصّ مكّه به زر نوشتند.در این قصیده صدو نه بیتى با چهار بار تجدید مطلع در وصف كعبه و مكّه و دیگر متعلّقات آنها سخن گفته و به مناسك حج پرداخته است.

خاقانى به شاعر صبح معروف است. او قصیده را با این مطلع آغاز مى كند كه:

صبح از حمایل فلك آهیخت خنجرش *** كیمخت كوه ادیم شد از خنجر زرش...

حاجیان در لباس سفید احرام قرار مى گیرند و براى انجام اعمال، به حركت در مى آیند. خاقانى خورشید را به خاطر نورانیّت و سفیدیش به انسانهاى محُرم تشبیه كرده، به او جان داده و به حركت واداشته است وبا این باور كه عیسى مسیح در آسمان چهارم است و خورشید نیز در آسمان چهارم، گفته است:

خاقانى در همان حال كه شیفته بیت الله است، با دید انتقادى به وضع اجتماعى و طرز برگزارى حجّ حجّاج نگریسته و در قصیده اى به مطلع:

هر صبح سر زگلشن سودا برآورم

وز سوز آه بر فلك آوا برآورم...

از ایّام شكایت كرده و حسب حال خود را بیان كرده و غصّه هاى خود را از آلودگان دهر بازگو نموده است و از اینكه داور فریاد رسى نمانده در مقام مصلّى فریاد برآورده و چنین سروده است:

و سرانجام عقده دل را مى گشاید كه:

شاعر در قصیده دیگرى كه تماماً درباره كعبه است، نظر خود را درباره اهمیّت كعبه بیان كرده است. او كعبه را در آینه صبح دیده و گفته است: «در وراى خانه صاحب خانه را باید دید»، آسمان را جامه و پوشش كعبه دیده و گفته است تمام حاجیان كه لباس احرام مى پوشند، هنگام صبح كعبه را در لباسى سبز رنگ مشاهده مى كنند. خاقانى ستارگان را براى تسبیح پروردگار از آسمان به زمین فرود مى آورد; زیرا مى بینند كه آه زائران بر بالاى آسمان كعبه گنبدى تشكیل داده و مانع دید ستاره هاى آسمانى شده و آنها را از فیض دیدار كعبه محروم كرده است. او كعبه را از ملك و عرش برتر مى داند و آنها را نیز دوستدار و طرفدار كعبه مى شمارد. خاقانى راه بادیه را پر خطر ولى كعبه را محلّ امن و امان مى بیند و آن دو را به ترتیب به شبهاى غم و روز طرب و شادى، چاه و یوسف، شب تیره و روز روشن، داروى تلخ و خوشى عافیت، ظلمت و تاریكى لفظ و درخشش معنى، پل آتش و سفره بهشتى، شوره و چشمه آب روشن، غوره و مى گوارا و... تشبیه كرده و قدرت تخیّل خود را نموده است:

و پس از بیان همه مشكلات كه زائر بیت الله به جان و دل مى خرد، خاقانى معتقد است كه همه این مشكلات در مقابل شكوه وعظمت كعبه سهل و ساده و خوش آیند است و قابل تحمّل.

توجّه خاقانى به كعبه در غزلیّات او نیز فراوان است هر چند قالب غزل معمولا براى بیان سخنان عاشقانه است خواه عشق مجازى و خواه حقیقى، خاقانى ـ كه سخن بر بكر طبع او گواه است ـ در این قالب نیز به نقد حج و حاجیان پرداخته است:

جوار كعبه و مسجد الحرام جاى توبه و انابه است. عرفات محلّ دعا و نیایش و استغفار از گناهان است ; بحث خود را در مورد شعر خاقانى با نقل این داستان كه درباره توبه لورى است به پایان مى بریم:

لورى گفت مرا در عرفات *** كه مىو بنگ نگیرم پس از این ...

تو گواه باش كه چون حج كردم *** مىِ چون زنگ نگیرم پس از این...

چنگ چون در رسن كعبه زدم *** گیسوى چنگ نگیرم پس از این

خاقانى ضمن اشعار خود; اعم از قصیده، غزل، مثنوى و... از بسیارى از مناسك و اعمال حج و اماكن متعلّق به آن سخن گفته است مثل: احرامگاه، عرفات، جبل الرّحمه، مزدلفه، مشعر الحرام، جمره، منا، مكّه، زمزم ، ناودان زرّین، مروه، صفا، عمره، كعبه، مدینه، مرقد رسول الله(صلى الله علیه وآله)، بطحا، بوقبیس، بیت الله، حجرالأسود، بناى كعبه، طواف، لبّیك، مقام، موقف، میقات و...

ارادت خاقانى به مكّه و كعبه و حج و اعمال و مناسك و... بقدرى زیاد است كه در بسیارى از اشعارش اشاراتى به حج و اعمال آن شده است و گاهى در یك قصیده بیش از چهل بار واژه كعبه و مكّه راتكرار كرده، از جمله در قصیده «صبح خیزان» چهل و یك بار، در قصیده «نشان كعبه با ردیف كعبه» چهل و یكبار و ...

برگرفته از کتاب " حج در آیینه شعر فارسی" با تلخیص