از کجا بدانيم حيواني که مي بينيم، يک مار است؟

شما مارها را دوست داريد يا از آن ها بدتان مي آيد؟ تا به حال از نزديک مار ديده ايد؟ در طبيعت يا در باغ وحش؟ بسياري از مردم معتقدند مارها ترسناک و چندش آور هستند؛ به ويژه اگر آزاد باشند! اما مسئولان باغ وحش ها معتقدند بخش مارها يکي از جذاب ترين قسمت هاي مرکزشان براي بازديد کنندگان است.

خلاصه آن که، چه از مارها خوشتان بيايد چه بدتان، آن ها ويژگي هاي جالبي دارند که بخشي از آن ها را در اين مطلب برايتان توضيح خواهم داد.

از کجا بدانيم حيواني که مي بينيم، يک مار است؟

به نظر شما سؤال پيش پا افتاده اي است و شکل و قيافه مارها واضح تر از اين حرف ها است! حتما مي گوييد هر حيواني که دست و پا نداشته باشد، کرمي شکل و روي بدنش از پولک پوشيده شده باشد، يک مار است. اما کار به همين سادگي ها هم نيست. چون برخي از مارمولک ها نيز درست مانند مارها دست و پا ندارند و بدنشان از پولک پوشيده شده است. شما اگر اين مارمولک ها را ببينيد، چگونه آن ها را از مارها تشخيص مي دهيد؟ يک راهش اين است که ببينيد زبان آن ها دوشاخه است يا خير (مارها زبانشان دوشاخه است).

اگر چشمشان تنها پلک پايين را داشت، هم مي توانيد مطمئن شويد که يک مار است. اسکلت مارها و مارمولک ها نيز با هم متفاوت است مارها استخوان سينه، لگن و دست و پا ندارند. البته به جز مارهاي خانواده هاي بوآ و مارهاي کرمي شکل که هنوز آثاري از دست و پا در اسکلتشان باقي مانده است.

راستي! آيا مي دانستيد مارها بين 100 تا 400 و برخي حتي بيشتر از اين تعداد دنده دارند!

مارها چقدر بزرگ يا کوچک هستند؟

برخي از مارها مانند بوآها بسيار بزرگ هستند و برخي آن قدر کوچک هستند که با کرم اشتباه گرفته مي شوند. طول بزرگ ترين مار ديده شده در دنيا 4/11 متر و طول کوچک ترين مار ديده شده 15 سانتي متر است.

اکثر مارها طولي بين 25 تا 150 سانتي متر دارند. تا جايي که مشاهده و مطالعه شده است، بزرگترين مارهاي ايران 2 متر طول دارند و کوچک ترين آنها چند سانتي متر بيشتر طول ندارد.

مارها در کجا زندگي مي کنند؟

مارها در همه جاي دنيا به جز در دو قطب شمال و جنوب، ايسلند، ايرلند و نيوزيلند وجود دارند. مارها هم مانند بقيه موجودات زنده در جايي زندگي مي کنند که آب و هوا، غذا، شرايط محيطي و امنيت آن جا برايشان مطلوب باشد. مارها مناطق آرام و ساکت را براي زندگي ترجيح مي دهند. مارها را از نظر محل زندگي مي شود به دو گروه کلي مارهاي زميني (خشکي) و مارهاي دريايي (آب شور) تقسيم نمود.

مارهاي دريايي به هيچ وجه در خشکي نمي توانند زندگي کنند. البته برخي از آن ها گاهي به ساحل مي آيند اما زياد از آب دور نمي شوند.

مارهاي دريايي را مي توان از روي دم پهنشان شناخت. مارهاي زميني هم اغلب در بيابان ها، دشت ها، کوهستان ها، لابه لاي بوته ها، زير تخته سنگ ها، داخل حفره ها، روي درخت ها و گاهي در باتلاق ها و يا آب رودخانه ها زندگي مي کنند.

اغلب مارهاي زميني شناگران ماهري هستند و مي توانند مدت نسبتاً زيادي در زير آب بمانند، به همين دليل برخي از اين مارها را با مارهاي آبي اشتباه مي گيرند.

آيا بايد از همه مارها ترسيد؟

سه گروه مار در دنيا وجود دارد، مارهاي غير سمي، مارهاي سمي و مارهاي نيمه سمي. تعداد انواع مارهاي سمي و نيمه سمي بسيار بسيار کم تر از مارهاي غير سمي است. با دانستن برخي خصوصيات مي توان مارهاي سمي را از مارهاي غير سمي تشخيص دد.

البته براي افراد مبتدي که براي اولين بار با يک مار رو به رو مي شوند، بررسي اين ويژگي ها کمي سخت است؛ زيرا مارها معمولاً با ديدن انسان وحشت مي کنند و در جايي مخفي مي شوند و يا برعکس با در آوردن صداي فِش فِش يا هيس هيس و انجام حرکات خاص انسان را مي ترسانند و براي حفظ جان خود انسان را مي گزند (البته برخي از مارهايي که مانند مارهاي سمي حالت تهاجمي به خود مي گيرند، صدا در مي آورند، گردن خود را پهن مي کنند و ...

درواقع مارهاي غير سمي هم هستند که براي نجات جان خود اداي مارهاي سمي را در مي آورند. شما مارهاي سمي هم خانواده با افعي را از روي سر مثلثي يا گوشه دارش که از پولک هاي کوچک پوشيده شده است، مردمک چشم عمودي و دم کوتاهش مي توانيد بشناسيد. مارهاي سمي هم خانواده کبرا هم سري هم اندازه بدن و درامتداد آن دارند. سر اين نوع مارها از پولک هاي مشخص و يا قرينه که با شکل پولک هاي بدن متفاوت است، پوشيده شده است. مردمک چشم مارهاي کبرا گرد يا بيضي و دم آن ها نسبتاً بلند است و تمامي مارهاي دريايي که در آب هاي شور زندگي مي کنند، سمي هستند.

مارها چه مي خورند؟

همه مارها گوشت خوارند. طبق تحقيقاتي که انجام شده، حتي يک مار هم پيدا نخواهيد کرد که از گياهان تغذيه کند. مارها بسته به جثه و قد و قواره خود غذاهاي مختلفي مي خورند، از تخم پرندگان و مارمولک هاي کوچک گرفته تا گوزن هاي بزرگ.

اتصال استخوان هاي فک و دهان مارها با ما متفاوت است، مارها با اين شکل دهان و فکشان مي توانند لقمه هاي بسيار بزرگ تر از هانشان را به راحتي قورت دهند. نداشتن جناق سينه و تعداد دنده هاي بالا که در ماهيچه ها حرکت آزاد دارند، به قورت دادن لقمه هاي بزرگ تر از دهان کمک مي کند.

چرا مارها زبان خود را مرتب بيرون مي آورند؟

قدرت بينايي مارهاي روز گرد (که زمان فعاليتشان در طول روز است)، به نسبت شب گردها بهتر است.

البته اين مارها اجسام متحرک را بهتر از اجسام ثابت تشخي مي دهند. گفته مي شود که قدرت شنوايي مارها نيز تنها به شنيدن صداهاي بم محدود است. درواقع مارها پرده گوش ندارند و استخواني که در ساير خزندگان ارتعاش هاي صوتي را از پرده گوش انتقال مي دهند، به آرواره زيرين آن ها وصل است، به همين دليل مارها نسبت به صداهاي موجود در فضا تقريباً کر هستند ولي در عوض ارتعاش هايي که از طريق زمين انتقال پيدا مي کند، مانند صداي پا را به خوبي تشخيص مي دهند.

زبان دو شاخه مارها عضوي از بدن آن هاست که ضعف ديگر حواس اين حيوان را جبران مي کند.

مار با زبان خود مولکول هاي شيميايي داخل هوا را تجزيه مي کند و از همين طريق محل طعمه، دشمن و يا ... را تشخيص مي دهد.

جلوي پوزه مارها شکافي وجود دارد که آن ها از طريق آن بدون آن که دهانشان را باز کنند، زبانشان را به سرعت خارج و داخل مي برند.

مارها چگونه صدا در مي آورند؟

مارها براي توليد صداي فِش فِش يا هيس هيس، ابتدا هوا را در شش هاي خود ذخيره مي کنند و سپس با فشار بيرون مي دهند.

برخي از مارها هم علاوه بر اين کار با ماليدن پولک هايشان به هم اين صدا را کامل مي کنند.

در ايران چه مارهايي زندگي مي کنند؟

در کشور ما هفتاد و دو گونه (نوع) مار زندگي مي کند که شصت و سه گونه از آن ها زميني و نُه گونه ديگر دريايي هستند که تنها در آب هاي شور جنوب ايران زندگي مي کنند. از اين تعداد حدود بيست و پنج گونه سمي و يا نيمه سمي هستند.

براي دانستن اطلاعات بيشتر و دقيق تر درباره مارهاي ايران مي توانيد کتاب مارهاي ايران،نوشته مرحوم دکتر محمود لطيفي که توسط انتشارات سازمان حفاظت محيط زيست چاپ شده است را مطالعه کنيد.