بازاري از تنوع و زندگي 

بازار تبريز به عنوان يکي از مراکز بزرگ و مهم تجاري کشور از نادرترين بناهايي در سطح دنيا است که با چنين وسعتي به صورت سرپوشيده طراحي شده است. تعدد و تنوع کاربري ها، نحوه سازماندهي فضاها (فضاهاي مثبت و منفي)، شبکه معابر داخل بازار و اتصال به شبکه هاي شهري و غيره از نکات بسيار مهم بازار تبريز به شمار مي آيند که هميشه در دوره هاي مختلف تاريخي و حتي در زمان معاصر نيز با انعطاف پذيري بسيار!!! جوابگوي نيازهاي ساختاري و فضايي لازمه يک مرکز تجاري بوده است. کل مجموعه با اقدامات ميراث فرهنگي استان و حمايت کسبه و اصناف به مرور زمان مورد مرمت واقع شده است. البته مسائل حفاظتي و نگهداري بنا، به خصوص بعد از بازسازي، چندان شايان توجه نبوده و نيازمند توجه بيشتري است.

بازار کنوني تبريز مربوط به اواخر زنديه ( يعني از زلزله اي که در سال 1193 ه.ق روي داد) و عصر قاجار است و در زمان عباسي ميرزا که تبريز، وليعهد نشين و دارالسلطنه کشور بود، سراها و تيمچه ها و بازارهاي تازه اي در اين مجموعه احداث شدند.اما بازار تبريز در دوره هاي مختلف تاريخي دستخوش تغييرات بسياري بوده و مخاطرات بسياري را از سر گذرانده است.

تبريز به علت قرار گرفتن در سر راه شرق و غرب از بدو آبادي و آمدن به صورت يک شهر بزرگ، مرکز مبادلهء کالاهاي بازرگاني کشورهاي اروپائي و آسيائي بوده و خود نيز بنا به مقتضيات جغرافيائي محصولات کشاورزي و صنعتي فراوان داشته که به ا قصي نقاط دنياي آنروز صادر مي گرديده و اين معاملات ايجاب مي کرده که بازارها و مراکزي براي مبادله و فروش کالاهاي گوناگون شرقي و غربي داشته باشد. لذا اکثر موٌرخان و جغرافي نويسان و جهانگردان اسلامي و خارجي مطالب جالبي در بارهء کالاها و وضع بازرگاني و بازارهاي تبريز نوشته اند؛ مي توان به خاطرات جهانگرد فرانسوي ژان شاردن اشاره کرد:

« ... تبريز شهر مستعد و بزرگي است. از نظر وسعت و استعداد دومين شهر ايران محسوب مي شود. اين شهر داراي 15000 خانه، 15000 دکان و مغازه، 250 مسجد، 300 کاروانسرا، 550000 نفر جمعيت دارد. در تبريز عمارات و قصور عالي نديديم، لکن بهترين و با شکوه ترين بازارهاي آسيا را در اين شهر يافتيم. دکان ها و حجره ها از هم مجزا بوده و در کوچه هاي دالان مانند دراز و پهن و بلند و سرپوشيده به بلندي 5 پا واقع شده اند که مجموعه آنها بازار را تشکيل مي دهند و فوق العاده زيبا، خوش منظر و تماشايي است. اين بازار قلب شهر را تشکيل مي دهد، منازل و خانه ها در خارج بازار ساخته شده اند. انبوه جمعيت و اجناس بازرگاني که در بازار انباشته شده اند بسيار جالب و ديدني بوده، به طور حيرت آوري ابهت و جلال بازار را نمودار مي سازند.»

ابن بطوطه نويسنده و جهانگرد مراکشي در سفرنامه خود از وفور نعمت و عظمت بازارها به ويژه از بناهاي تاريخي همچون عمارت «شنب غازان» و «ارگ علي شاه» به عنوان آثار منحصر به فرد دوره خويش ياد کرده و اذعان دارد که از ديدن بازار تبريز غرق حيرت و تعجب شده است. وي در بازديد از بازار طلا و جواهر که در آن زمان «قيصريه» نام داشته است و در سال 1402 م(805 ه.ق) به فرمان شاه اوزون حسن بنا شده، چنين مي نويسد:

«وقتي به بازار جواهريان رفتم، بسکه از انواع جواهرات ديدم، چشمم خيره گشت. غلامان خوشگل با جامه هاي فاخر، دستمال هاي ابريشمين به کمر بسته پيش خواجگان ايستاده بودند و جواهرات را به زنان ترک نشان مي دادند. زنان در خريد جواهر بيکديگر سبقت مي جستند»

هم اکنون مرکز فروش طلا و جواهرات در بازار تبريز، بازار «امير» نام دارد و از راسته طويلي از مغازه ها تشکيل شده است و در ضلع شرقي آن تيمچه امير يکي از با شکوهترين تيمچه هاي مجموعه بازار تبريز به قرار دارد. بناي تيمچه را به ميرزا محمد خان نظام زنگنه نسبت مي دهند که در زمان نائب السلطنه عباس وليعهد فتحعلي به مقام امير نظامي رسيده است، يعد از گذشتن از تيمچه امير وارد حياط بزرگي با درختان کهن مي شويم که بنايي دو طبقه در دورتادور حياط شکل گرفته اند و شامل کارگاه هاي جواهر سازيند.

راسته‌هاي معروف بازار تبريز عبارت‌اند از: بازارامير، بازارکفاشان، بازار حرمخانه، راسته بازار، يمني دوز بازار، بازار حلاجان، قيز بستي بازار، بازار کلاهدوزان، دلاله زن بازار، بازار صادقيه، بازار مسگران، بازار حاج محمد حسين، بازار مشير، بازارچه شتربان، بازار صفي، بازارچه خيابان و ... . بزرگ‌ترين گنبد بازار، گنبد تيمچهء مظفريه است که هم اکنون يکي از مراکز بزرگ فرش در ايران محسوب مي شود.

مادام دروتي اسميت «Druti Esmit» از مستشرقان معروف فرانسه در سفري که به سال 1340 به تبريز داشته، در کتاب «خاطراتي از شرق» بازار تبريز را چنين توصيف کرده است:

«... سقف بازار با طاق هاي آجري مرتبي پوشيده شده بود و در فواصل معين داراي روزنه هاي شيشه اي برزگي هستند که حتي در روزهاي ابري نيز فضاي تيره داخل بازار را روشن مي سازند. همه جا تا چشم کار مي کرد، مغازه بود. ما براي تماشا به راه افتاديم. قريب 50 دکان فقط کت و شلوار مردانه و لباس هاي ديگر و پارچه مي فروختند. دهها مغازه کفاشي وجود داشت که روي هر سه ديوار آن رديف هاي کفش به اندازه ها و شکل هاي مختلف آويخته شده بودند علاوه بر اين اجناس و لوازم خانه نيز در بازار عرضه مي شدند. پتوهاي پشمي، زيلوهاي زبر ترک،شيريني، ميوه و انداع ادويه در کيسه هاي دهان باز هواي بازار را معطر مي ساختند...»

منبع:

تبيان آذربايجان شرقي