آشنایی با مدارس نظامیه؛ مدارس تاریخی ایران - مطالعات پایه هشتم

مسلمانان در نخستین سال های ظهور اسلام بیشتر از هر چیزی به بحث و تحقیق درخصوص قرآن، احکام، احادیث نبوی، روایت های آن و زبان و فرهنگ عربی توجه داشتند، و همه این کوششها فقط در راه تحکیم مبانی دین و نشر و تعلیم آن انجام می گرفت.

با تکامل تمدن اسلامی، اکتفا کردن به مساجد و بحث های پراکنده ای که در آنجا مطرح می شد میسر نبود و از بین ملتهای اسلامی، نخستین قومی که این ضرورت را احساس کرد ایرانی ها بودند.

ایرانیها با تاسیس مدارس مجهز و کامل مانند نظامیه ها، دیگر ملل اسلامی و غیراسلامی را بـا نحوه ایجاد این مدارس آشنا کردند.

این مدارس هر چند ابتدایی بودند ولی در دوران خود جزء کاملترین مدارس به شمار می آمدند و شیوه‌هایی که در نحوه آموزش و مدیریت آنها به کار گرفته می‌شد، سرمشقی برای ملل دیگر جهت تاسیس مدارس و دانشگاه‌ها شد.

یکی از رویدادهای مهم علمی و مذهبی در دوره سلجوقیان، تأسیس مدارس نظامیه بود، اهداف تأسیس نظامیه توسط خواجه نظام الملک این بود که هم عدالت را تأمین کند و هم مذهب را تقویت کند.

همچنین وی با تأسیس این مدارس، در پی آن بود که با تربیت افراد مبرّز، جلوی پیشرفت و گسترش تبلیغات وسیع پیروان اسماعیلی را سد کرده و با سپردن سررشته امور حساس دولتی و علمی و مذهبی، به دست مدرسان و فارغ‌التحصیلان مدارس نظامیه، اساس یک وحدت مذهبی را در این قسمت از دنیای اسلام فراهم کند.

 

نظامیه ها سر منشاء ایجاد مدارس بعدی شدند 

تاسیس مدارس نظامیه آغاز نهضتی چشم گیر در گسترش دامنه مدارس اسلامی گردید و بسیاری از بزرگان علمی و سیاسی را بر آن داشت که به تاسی از روش خواجه نظام الملک به تاسیس مراکزی از این نوع مبادرت ورزند، چنانکه فاصله نیمه دوم قرن پنجم تا حمله مغول در نیمه دوم قرن هفتم در تاریخ علمی اسلام به وفور مدارس ممتاز و مشهور گردیده است.

مدارس نظامیه با تمام ویژگی هایش و علیرغم آنهمه نتایج مطلوب و مثبتی که داشت تاثیر سوء و نامطلوب نیز بر جای گذاشت که بیشتر از تعصبات مذهبی موسس آن ناشی شده بود.

چگونگی تقسیم‌بندی مدارس نظامیه

خواجه نظام الملک در این راه، مدارسی را تأسیس کرد که ظاهراً بر دو گونه بود:

یکی مراکزی که در حکم مدارس ابتدایی و متوسطه بود و در شهرهای کوچک و روستاهای پرجمعیت دایر می‌شد.

دیگری، مدارس بزرگی که به منزله دانشگاههای امروزی بوده و امکانات وسیع و تشکیلات گسترده‌تری داشت.

این دانشگاهها و مراکز عالی نیز تفاوتهایی با هم داشتند:
- دارالعلم‌ها برای فقها
- مدارس برای علما
- رباطات برای زهاد

از مهم‌ترین مدارسی که توسط خواجه ساخته شد، مدرسه نظامیه بغداد بود. بغداد که در زمان هارون‌الرشید و مأمون به اوج اعتلای خود از لحاظ علمی و اجتماعی رسیده بود

چگونگی تأسیس نظامیه بغداد

بنای این مدرسه در ذی‌الحجه سال 457 ه. ق آغاز و پس از دو سال، در دهم ذی‌القعده سال 459 ه.ق آماده افتتاح گردید. خواجه برای بنا نظامیه بغداد، ابوسعید احمد بن محمد صوفی نیشابوری(یکی از نزدیکان خود) را نماینده خویش قرار داد و او را متصدّی ساختمان مدرسه و خرید و بنای موقوفات وابسته به مدرسه کرد. این مدرسه دارای فضای وسیع و ایوان های بزرگ مخصوص اقامت فقها و مدرسان، غرفه مخصوص مؤذن و دربان، مسجد، کتابخانه و مخازن مخصوص لوازم سوخت و روشنایی بود و از نظر زیبایی و کاشی‌کاری و نظام ساختمانی، در نوع خود بی‌نظیر و از بزرگ‌ترین مدارس دنیا بوده است.

بخش آموزشی مدارس نظامیه

در بخش آموزشی، وظیفه اصلی بر عهده مدرسان بود،نظامیه بغداد برای منصب تدریس، ضوابط و قیود خاصی وضع می کرد، لذا منصب مدرسی و امر تدریس از حالت بی‌نظمی و عدم استقراری که تا آن تاریخ داشت، خارج شد و نظم خاصی به خود گرفت.

در زمان خواجه، مدرسان توسط شخص وی و بیشتر در مجالس و محافل علمی انتخاب می‌شدند و مدرسان، درس را به دو روش سماع و املا، برای دانشجویان بازگو می‌کردند.

در روش سماع، دانشجویان با دقت زیاد گفته‌های استاد را به خاطر می‌سپردند،  این روش بیشتر به هنگام تدریس احادیث نبوی معمول بود، در این روش، استاد چندان توجهی به کتابت طلاب نداشت.

در روش املا، استاد موظّف بود ضبط هر کلمه را با دقت بگوید و شاگرد نیز دقیقاً آن را ثبت کند و هر چه برایشان مهم بود یا از قلم می‌افتد، به وسیله معیدان دوباره تکرار می‌شد.

 

تحصیلات و مراتب علمی در مدارس نظامیه

استادان نظامیه، علاوه بر فضایل علمی، از نظر اخلاقی و اجتماعی نیز در سطحی عالی قرار داشتند. آنان مورد اعتماد مردم و طبقه حاکم بودند و این اعتماد تا آن درجه بود که گاهی برگزیدن خلیفه میان خلفا و پادشاهان و حل مشکلات مملکتی بر عهده آنان قرار می گرفت، اما اگر از این استادان عملی مغایر مقامشان دیده می شد، بیدرنگ از تدریس محروم می گشتند. 

دانشجویان پس از فراغت از تحصیل، در صورت شایستگی می‌توانستند بر کرسی مدرسی بنشینند که این مقام از مرتبه اجتماعی بالایی برخوردار بودهمچنین از دانشجویان فارغ‌التحصیل، برای احراز مناصب عالیه، نظیر وزارت و قضاوت و همچنین ریاست مذهبی و فتوا و وعظ استفاده می‌شده است؛ چرا که این کار یکی از اهداف مهم تأسیس نظامیه بغداد بود.

در مدارس نظامیه مراسم خاصی انجام می شد، از جمله معارفه با استادان که از مراسم شکوهمند و بی سابقه بود و در جشنی استاد جدید به استادان پیشین معرفی می شد.

به هر یک از استادان هنگام انتصاب، با تشریفاتی خاص، خلعتی گرانمایه اعطا می شد. این خلعت که کسوت فاخر استادی به شمار می آمد، با کمک یکی از بزرگان و امرای دولت و متولیان مدرسه به وی پوشانده می شد.

همچنین علاوه بر لباس گاهی استری، به عنوان مرکب سواری، به استاد هدیه داده می شد. در نظامیه ها، استادان و دستیاران به تدریس اشتغال داشتند. استاد لباسی مخصوص (طرحه) بر تن و دستاری بر سر داشت، او تنها فردی بود که بر کرسی می نشست و دو معید، در کنار او، سخنانش را برای حاضران تکرار می کردند و قسمتهای مشکل را توضیح می دادند.

سایر مدارس نظامیه 

مدارس بسیاری با نام نظامیه، توسط خواجه نظام‌الملک در سرتاسر قلمرو سلجوقی نظیر نیشابور، آمل، بصره، هرات، بلخ، جزیره ابن‌عمر، خرگرد، مرو و موصل ساخته شد.

او سعی می‌کرد در هر کجا که تبلیغات اسماعیلیان گسترده‌تر و دارای طرفداران بیشتری است، یک مدرسه برای تحصیل عالمان شافعی و تجمع آنها برای مقابله با تبلیغات اسماعیلیان بسازد که در این میان، نظامیه‌های نیشابور و اصفهان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند.

نظامیه نیشابور
نیشابور تا قبل از تأسیس نظامیه بغداد، به لحاظ علمی و فرهنگی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود و دانشمندان و علمای بزرگواری را در طول حیات علمی خود دیده بود و با آنکه در طول سالیان و در حوادث مختلف، چندین بار ویران شده یا آسیبهای کلی دیده و بالطبع آثار علمی و بناهای فرهنگی آن نابود شده بود، اما پس از هر ویرانی، دوباره آباد شده و به شکوفایی علمی و فرهنگی رسیده بود.

نظامیه نیشابور، نخستین مدرسه‌ای بود که خواجه نظام‌الملک، پادشاه سلجوقی را به ساختن آن برای اهل علم متقاعد ساخت و پس از آن بود که سایر نظامیه‌ها ساخته شد.

نظامیه اصفهان
اصفهان نیز قبل از تأسیس نظامیه، شاهد رونق و آبادانی و شکوفایی علم و ادب بوده است، این شهر به علت آنکه مدتی مرکز حکومت امرای آل زیار و آل بویه و سپس مرکز حکومت سلجوقیان بود، امکانات فراوانی داشت و همچنین محل برخورد عقاید گوناگون و شاهد حضور علمای بزرگ و دانشمندان اهل علم و ادب بوده است.

نظامیه اصفهان نیز هم زمان یا اندکی قبل از نظامیه بغداد ساخته شد و از مدرسان بزرگی از آل خجند، برای تدریس و همچنین تولیت آن استفاده شد.

تعداد نظامیه‌ها

آمار دقیق نظامیه‌ها مشخص نیست و تنها نظامیه بغداد به خاطر اهمیت و شهرت بیشتری که داشته بیش از سایر نظامیه‌ها مورد توجه مورخان بوده است ولی در مورد سایر نظامیه‌ها منابع بسیار محدود است.

تاج‌الدین سبکی تنها تذکره نویس قدیمی است که از 9 نظامیه در شهرهای بغداد، بلخ، نیشابور، اصفهان، بصره، مرو، آمل، موصل و هرات نام‌ برده‌است.

 

مراکز علمی پیش از نظامیه ها

قبل از تأسیس مدارس نظامیه مراکز علمی مهمی از قبیل مرکز علمی و درمانی  جندی شاپور، بیت الحکمه بغداد، جامع الازهر مصر و مرکز علمی و درمانی عضدی در بغداد وجود داشته که هیچ یک از آنها به معنی اصطلاحی مدرسه معروف نگردیده و برنامه های آن اصولاً در بیشتر موارد با روش معمول در نظامیه ها مغایرت داشته است.

جندی شاپور: این مؤسسه پیش از اسلام و در دوره اسلامی منشاء خدمات و تحولات عظیمی در پیشرفتهای علمی و انتقال فرهنگ بود، این مکان در عصر شاپور اول در شهر جندی شاپور واقع شمال غربی خوزستان تأسیس گردید و یکی از بزرگترین مؤسسات فکری، علمی و طبی عصر خود بوده است .

مرکز جندی شاپور هرچند در دوره ی اسلامی عنوان مدرسه نیافت اما بزرگترین امتیازش بر نظامیه بغداد این بوده است که مؤسسه ای علمی و جهانی بوده و برعکس مدارس نظامیه محدودیت های نژادی و مذهبی و علمی در آن حکمفرما نبوده است و دانشمندان و طلاب علوم از هر نژاد و مذهب در این مرکز راه داشته اند و اختلاف عقیده و مشرب در آن هیچگونه اثری نداشته است.

بیت الحکمه بغداد: موجبات تأسیس آن از زمان هارون الرشید و سپس در زمان مأمون تکمیل و توسعه یافت.عواملی که مأمون را به توسعه این مرکز وادار نمود رغبت و افرادی بوده که به فلسفه و علوم عقلی داشته است. بیت الحکمه یک کتابخانه – رصد خانه و انجمن علمی و کارترجمه هم در آن رواج بود، ولی بتدریج اهمیت اولیه خود را از دست داد.

جامع الازهر و دارالحکمه قاهره: با وجود آنکه یک مرکز مذهبی و تبلیغاتی نظیر نظامیه بغداد بوده است علاوه بر آنکه عنوان مدرسه نیافته از نظر برنامه های تعلیماتی یک تفاوت عمده کوچکی با نظامیه بغداد داشته و آن تدریس فلسفه و توجه به علوم عقلی بوده است که در ازهر با شدت و علاقه معمول و در مدارس نظامیه ممنوع بوده است.

نمونه سوالات درس چهاردهم مطالعات اجتماعی پایه هشتم

چرا سلجوقيان در ميان سه سلسله ترک تبار از اهميت بيشتری برخوردار بودند؟
سلجوقيان هم به سبب تأثيری كه در تحولات ايران و ساير سرزمين های اسلامی و هم به سبب وسعت قلمروشان، اهميت بيشتری داشتند. سلجوقيان تشكيلات حكومت خود را چگونه پايه گذاری كردند؟
سلجوقيان تشكيلات اداری و حكومتی خود را بر اساس تشكيلاتی كه از سامانيان و غزنويان به جای مانده بود، پايه گذاری كردند. البته تشكيلات آن دوره ها نيز بر گرفته از نظام اداری و حكومتی ايران باستان بود و در هر دوره تغييراتی نيز در آن پديد می‌آمد.

در دوره سلجوقيان سلاطين برای مشروعيت بخشيدن به حكومت خود چه می كردند؟
سعی می كردند خود را مطيع و پشتيبان دستگاه خلافت نشان دهند.

سلاطين در دوره سلجوقيان چگونه بر مردم حكومت می كردند؟
با ظلم و خود كامگی حكومت می كردند و منتقدان و مخالفان خود را به سختی مجازات می كردند. سلاطين زندگی پر تجملی داشتند و صاحب املاک و ثروت زيادی بودند.

حكومت سلجوقی قدرت و عظمت خود را چگونه به دست آورده بود؟
با سياست و كفايت وزيران ايرانی به دست آورده بود.

چرا سلجوقيان ناگزير بودند برای اداره قلمرو خود از وزيران ايرانی استفاده كنند؟
سلجوقيان مردمانی گله دار و بيابان گرد بودند كه با زور شمشير، امور سياسی و نظامی را در اختيار گرفتند، آنها از شهرنشينی و كشورداری بی خبر بودند و برای اداره قلمرو پهناور خود ناگزير شدند از وزيران ايرانی استفاده كنند.

خواجه نظام الملک كه بود؟
وزير آلب ارسلان و ملكشاه بود، او چنان قدرت و نفوذی داشت كه كمتر كاری بدون صلاحديد و مشورت او انجام می گرفت.

در دوره سلجوقيان وزيران ايرانی چه نقشی در اداره امپراتوری سلجوقی داشتند؟
در نتيجه تدبير و مديريت اين وزيران، اوضاع اقتصادی و فرهنگی بهتر شد و كشاورزي، بازرگاني،صنعت، هنر و معماری رشد زيادی كرد.

يكی از وظايف مهم وزيران در دوره سلجوقی را بنويسيد.
تنظيم رابطه‌ی سلطان با خليفه و ديگر فرمانروايان

دوره سلجوقيان از چه نظر در تاريخ ايران از دوره های برجسته محسوب می‌شود؟
از نظر گسترش دانش و هنر و ادب.

چرا مدارس نظاميه به اين نام معروف شدند؟ و اين مدارس در كدام شهرها بنا شدند؟
خواجه نظام الملک مدارسی در شهرهای مختلف بنيان گذاشت كه همگی آنها نظاميه خوانده می شدند و مهم ترين آنها نظاميه های نيشابور، اصفهان و بغداد بودند.

مدارس نظاميه چه ويژگی هايی داشتند؟
در مدارس نظاميه به مدرسان، مديران و كاركنان نظاميه ها، حقوق پرداخت می شد. اين مدارس مقررات خاصی داشتند و استادان و ا شگردان با دقت خاصی گزينش می شدند و رقابت شديدی برای رسيدن به مقام استادی در اين مدارس وجود داشت.

چه عاملی موجب رواج زبان فارسی در هندوستان شد؟
لشكركشی های محمود غزنوی و جانشينانش به هندوستان، موجب زبان فارسی در زبان فارسی در آن ديار شد.

در ابتدای دوره سلجوقی، نامه ها و فرمان های حكومتی به چه زبانی بود؟
نامه ها و فرمان های حكومتی و دفترهای ديوانی از عربی به فارسی تغيير كرد. به دنبال آن تعداد بيشتری از مورخان و دانشمندان علاقه مند به نوشتن كتاب های خود به زبان فارسی شدند.

چرا در دوره سلجوقی شهر و شهرنشينی گسترش يافت؟
به سبب آرامش و رونق بازرگانی.

پايتخت های سلجوقيان را نام ببريد؟
ری، نيشابور و اصفهان كه پايتخت های سلجوقيان بودند از شهرهای آباد آن دوره محسوب می شدند.

در دوره سلجوقی ايرانيان چه ابتكار خاصی در ساختن مساجد به كار می بردند؟
درساختن مساجد ايرانی ابتكار خاصی به كار رفت و حياط و چهار ايوان اطراف آن معمول گرديد. در ساختن انواع گنبدها، برج ها و مناره ها، كاروانسراها و مدارس نيز الگوهای جديدی در معماری به كار گرفته شد.

نمونه هايی از جلوه های مهم هنر دوره سلجوقی را بنويسيد؟
ساختن ظروف سفالين لعاب دار و بدون لعاب و ظروف زرين فام يا طلايی كه با نقش و نگار های مختلف تزئين شده از جلوه های مهم هنر دوره سلجوقی بود.

كدام يک از هنرهای ايرانی در دوره سلجوقی گسترش يافت؟
فلز كاري، خوشنويسي، تذهيب و ساختن جلد كتاب از چرم ونقش انداختن بر روی آن نيز گسترش يافته بود.

سوالات تستی درس چهاردهم مطالعات اجتماعی پایه هشتم

- در رأس حكومت سلجوقی ............... قرار داشت. (سلطان)

- از مهم‌ترين مقام‌های كه در عهد سلجوقيان وجود داشت، مقام ............... بود. (وزارت)

- عالم بزرگ ايرانی به نام ............... از استاداننظاميه بود. (امام محمد غزالي)

- شاعر معروف ايرانی به نام ............... از دانش آموختگان مدارس نظاميه بود. (سعدی)

- بزرگ ترين مركز علمي، ادبی و مذهبی در دوره سلجوقی ............... بود. (خراسان)

- در قرن پنجم و ششم هجری، زبان .......... كه زبان ......... بود نيز در ايران رواج پيدا كرد. (تركی – فرمانروايان)

- در قرن پنجم تا هفتم هجري، آجر كاری و ............... در بناها به اوج زيبايی و شكوفايی رسيد. (كاشی كاری) - از ابتكارات مهم معماران ايرانی ............... برای تزئين بناها بود. (كاشی كاری)

---