امام هادی علیه السلام و مسئله جبر و اختیار

موضع امـام هـادي(عليه السلام) درباره مسئله جبر و اختيار چه بوده است؟
يكي از مباحث چالش برانگيز و اختلافي ميان عالمان مسلمان، مسئله جبر و اختيار است كه هنوز هم انديشه هاي بسياري را به خود مشغول داشته است. از سويي اهل حديث به دليل اعتقاد به قضا و قدر الهي و ناتواني از جمع اين اعتقاد با اختيار انسان، به جبرگرايي روي آوردند در حالي كه معتزله به آزادي مطلق انسان در افعال اختياري خويش باور داشتند و نقشي را براي قضا و قدر و اراده الهي در اين گونه افعال در نظر نمي گرفتند.اما شيعه اماميه بر اساس آموزه هاي امامان(عليهم السلام) بر اين باورند كه نه جبر و نه اختيار مطلق بلكه راه ميانه اي از هر دو را مي‏ پذيرد. امام هادي(عليه السلام) در جواب نامه اي كه اهل اهواز به ايشان ارسال نموده بودند در پاسخي مفصل و مستدل بر حقانيت امامت ائمه اطهار تأكيد نموده و با بياني دقيق و مستند به اعتقاد شيعه درباره جبر و تفويض پرداخته اند و مسئله ابتلاي مردم به اختلاف در دين و عقيده به جبر و تفويض را مطرح نمودند.
ايشان با اشاره به كلام نوراني امام صادق(عليه السلام) كه فرموده اند: «لا جَبْرَ وَلا تَفْويضَ ولكِنْ مَنْزِلَةٌ بَينَ الْمَنْزِلَتَين»[1] «(همانا) نه جبر است و نه تفويض بلكه جايگاهي است بين آن دو جايگاه» شروع به طرح جواب مي‏ فرمايد و هر دو نظريه را باطل، و نظريه صحيح را امري بين آن دو مي‏ داند و براي تثبيت مسئله مي‏ فرمايد: از امام صادق(عليه السلام) سؤال شد كه آيا خداوند، بندگان را بر انجام معاصي، مجبور مي‏ كند؟ حضرت فرمود: خداوند عادل تر از اين است كه چنين كند. سپس از حضرت(عليه السلام) سؤال شد كه آيا خداوند بندگان را به خود واگذاشته و كار را يكسره به آنها سپرده است؟ حضرت فرمودند: خداوند عزيزتر و مسلط تر از آن است كه چنين كند».
آن گاه مي‏ فرمايد: از امام صادق(عليه السلام) روايت شده است:
«(همانا) مردم در چگونگي اعتقاد به «قدر» سه دسته اند: گروهي بر اين باورند كه كارها، همه به آنان واگذار شده است. اينان خداوند را در تسلطش سست دانسته اند؛ لذا اين گروه در هلاكت اند. و گروهي گمان دارند كه خداوند، بندگان را بر انجام گناهان، مجبور مي‏ كند و آنان را به چيزهايي مكلف كرده است كه طاقت انجام آن را ندارند. اينها خداوند را در حكمش، ظالم دانسته اند و به خاطر همين، به هلاكت خواهند رسيد. و گروهي چنين معتقدند كه خداوند، بندگان را به قدر طاقت آنها مكلّف نموده است و به آنان بيش از طاقتشان دستور و فرمان نمي دهد. (اينها افرادي هستند)كه اگر كار نيكي انجام دهند سپاس خداوند را به جاي مي‏ آورند و اگر كار بدي از آنان سرزند، از خداوند طلب بخشش مي‏ كنند. اينان به اسلام حقيقي دست يافته اند».
امام هادي(عليه السلام) پس از ابطال هر دو نظريه افراطي و تفريطي، قول حق و نظر صائب را كه «امر بين الامرين» مي‏ باشد مطرح مي‏ نمايد:
«لكِنْ نَقُولُ: إِنَّ اللّهَ جَلَّ وَعَزَّ خَلَقَ الْخَلْقَ بِقُدْرَتِهِ وَ مَلَّكَهُمْ اِسْتِطاعَةَ تَعَبُّدِهِمْ بِها، فَاَمَرَهُمْ وَنَهاهُمْ بِما اَرادَ، فَقَبِلَ مِنْهُمُ اتِّباعَ أَمْرِهِ وَ رَضِي بِذلِكَ لَهُمْ، وَنَهاهُمْ عَنْ مَعْصِيتِهِ وَذَمّ مَنْ عَصاهُ وَ عاقَبَهُ عَلَيها»؛[2] لكن ما معتقديم كه خداوند با جلالت و عزيز، خلق را به نيروي خود آفريد و توانايي پرستش خود را به آنان داد و بدانچه خواست، آنان را امر و نهي كرد. پس پيروي آنان از امرش را قبول نمود و بدان راضي شد و آنان را از نافرماني خود بازداشت و هر كسي را كه مرتكب نافرماني او شد، نكوهش كرد و به خاطر نافرماني، عقوبت نمود.»
اين بيان نوراني در اوج اتهامات و اغواگري هايي بود كه در دامن ورود انديشه هاي غير الهي و نيز حاكميت برخي جاهلان و دني طلبان بر حوزه تبيين معارف ديني و محدود نمودن عالمان حقيقي ارائه گرديده است.

پی نوشت:
[1] بحارالانوار، ج 5،‌ باب 2، ص 68.
[2] همان، ص 345

---

منبع : پرسمان دانشجویی