خلبان ها بر پرده سینما

احمد رنجبر- بخش سینما و تلویزیون تبیان
سال 1363. نه سينما هنوز سمت و سويش را مي دانست و نه مفهوم «سينماي دفاع مقدس» جا افتاده بود. در اين شرايط ساموئل خاچيكيان«عقاب ها» را مي سازد كه با نزديك به 5 ميليون مخاطب همچنان ركورد دار است. فيلم اتفاق واقعي را سوژه قرار داده بود و داستانش آن بالا مي گذشت؛ جايي كه خلبان ها مامور دفاع از سرزمين مان بودند. اولين فيلم،‌تبديل به بهترين فيلمي شد كه رويكرد آن خلبان ها است. با اين حال سال ها طول كشيد تا سينماي ما بار ديگر به اين سوژه بپردازد. بعد از آن، فيلم و سريال هاي ساخته شد ولي خوش خيالي است اگر بگوييم حق مطلب ادا شده.

«پرواز در ارتفاع صفر» تازه ترين اثري است كه خلبان ها را سوژه قرار داده. پخش اين سريال دو هفته پيش به پايان رسيد؛ بي صدا و بدون ايجاد موج. مي دانيم زمان پخش و تعداد پايين قسمت هاي آن عامل اصلي ديده نشدن سريال است اما از نظر كيفي هم چندان قابل دفاع نيست. بدون در نظر گرفتن كيفيت «پرواز در ارتفاع صفر»، همين قدر كه همچنان بضاعت دفاع مقدس در اختيار فيلم و سريال ها قرار مي گيرد، را بايد به فال نيك گرفت. در هشت سال جنگ، اتفاقات متعددي ثبت شد كه حالاحالاها مي توان از آن براي روايت يك داستان جذاب تغذيه كرد. سرگذشت خلبان ها هم از اين قاعده خارج نيست بويژه آن كه مي دانيم هر آن چه درباره شان ساخته شده، مخاطب حداقلي را داشته. هر وقت كارگردان ها با طيب خاطر سراغ موضوع رفته اند نتيجه هم گرفته اند؛ نمونه متاخرش «شوق پرواز».

اين ماجرا يك روي ديگر هم دارد و نمي توان سينماگران را مقصر پايين بودن تعداد آثار ساخته شده با محوريت خلبان ها دانست. شرايط خيلي وقت ها مهيا نيست؛ براي اين سوژه فقط قصه جذاب كافي كفايت نمي كند و به پروداكشني عظيم نياز است تا حق مطلب ادا شود. همين «پرواز در ارتفاع صفر» با كلي تاخير به سرانجام رسيد.

 پنج فيلم و يك سريال كه با محوريت زندگي خلبان ها و رشادت هاي آن ها ساخته شده را مرور كرده ايم؛ اين كه داستان شان چيست و در روايت آن چه قدر موفق بوده اند. سريال «سيمرغ» را از ياد نبرده ايم كه تصويري جذاب از شهيدان شيرودي و كشوري پيش روي مان گذاشت.

عقاب ها / 1363

كارگردان: ساموئل خاچیکیان

داستان: خاچیکیان «عقاب ها» را بر اساس يك داستان واقعي ساخت. فيلم درباره اتفاقي است كه براي خلبان یدالله شریفی راد رخ داد:در جنگ ايران و عراق يك هواپيماي ارتش ايران،پس از انجام مأموريتي درخاك عراق، مورد حمله عراقي ها قرار مي گيرد و در كردستان عراق سقوط مي كند. خلبان با چتر نجات فرود مي آيد. گروهي از نظاميان در پي دستگيري او هستند.خلبان به كمك يك تكاور ايراني كه براي انجام مأموريتي با لباس مبدل وارد كردستان عراق شده، نجات مي يابد.

ميزان موفقيت:«عقاب ها»جزو فيلم هاي رده بالاي جدول فروش سينما است و در ميان فيلم هاي دفاع مقدس رتبه اول را دراختيار دارد. قصه فيلم خاچيكيان هم مهيج است و هم از نظر پروداكش چيزي كم نگذاشته. انتخاب درست قصه، بازیگران و کارگردانی مسلط به ابزار، «عقاب ها» را از این لحاظ هنوز هم به موفق ترین فیلم جنگی سینمای ایران بدل کرده است. هیچ کدام از فیلم هایی که در سال های بعد با امکانات و ساختار بسیار بهتر ساخته شدند، نتوانستند موفقیت این فیلم را تکرار کنند.

حمله به اچ 3 / 1373

كارگردان: شهريار بحراني

داستان: عمليات حمله به اچ 3 جزو افتخارات دوران دفاع مقدس ثبت شده. شهريار بحراني با دراماتيزه كردن اين اتفاق واقعي يك فيلم جذاب است. داستان از جايي شروع مي شود كه ستاد نیروهای هوایی عراق که برتری نیروی هوایی ایران را حس کرده است و شکست حصر آبادان را نزدیک می‌بیند براي حفاظت از هواپیماهای استراتژیک خود در برابر حملات ایران، آن‌ها را به سه پایگاه دورافتاده در نزدیک مرز اردن منتقل می‌کند. در مقابل ستاد نیروهای هوایی ایران نیز برای بمباران این سه پایگاه که به نام پایگاه‌های اچ۳ معروفند طرحی در نظر دارد.سرانجام در سحرگاه ۱۵ فروردین ۱۳۶۰ هشت فروند جنگنده بمب‌افکن فانتوم از پایگاه سوم شکاری جهت حمله به اچ۳ به پرواز درمی آیند و عمليات اين گونه شروع مي شود كه پايان موفقي هم دارد.

ميزان موفقيت: فيلم «حمله به اچ 3» به دليل داستان مهيج، همچنان ديدني است بويژه اين كه مي دانيم بر اساس يك اتفاق واقعي ساخته شده. از نظر پروداكشن هم جزو آثار موفق محسوب مي شود. ضعف هم دارد اما نقاط قوت آن غالب است.

خلبان / 1376

كارگردان: جمال شورجه

داستان: صدام حسین پیش از جنگ و در اجلاس سران عدم تعهد در هاوانا، میزبانی بغداد را برای اجلاس بعدی گرفته بود تا ژست یک صلح طلب را به نمایش بگذارد. عباس دوران یکی از خلبان هایی است که خود را به عراق رساند و با وجود آتش گرفتن هواپیما ، آن را به محل برگزاری اجلاس می زند و به شهادت می رسد. این اتفاق آن قدر دراماتیک است که می تواند مبنای ساخت یک فیلم پرکشش قرار گیرد.

ميزان موفقيت: جمال شورجه با «خلبان» به رشادت شهيد عباس دوران اداي دين كرد. با اين حال فيلم از نظر كيفي چندان قابل دفاع نيست. به عبارتي وجه سوژه بر روايت غالب است و گويي كارگردان براي روايت آن و اثر گذاري داستانش بيش از همه به اصل واقعيت اكتفا كرده. مجموع اين عوامل باعث شده«خلبان»برغم برخورداري از ويژگي هاي مثبت سينمايي، اثري ماندگار نشود و با گذشت دو دهه نامي از آن در فهرست سينمادوستان و منتقدان نباشد.

دايره سرخ / 1376

كارگردان: جمال شورجه

داستان: جمال شورجه پيش از آن كه رشادت عباس دوران را سوژه فيلمش كند، يك فيلم به نام «دايره سرخ» ساخت كه داستان هم درباره يك خلبان نيروي هوايي است. اين بار اما قصه به خلبان واقعي اشاره ندارد.  فيلم به نوعي تقابل ماندن براي دفاع  و رفتن براي نجات است.رضا ، با پدر زنش(محمودي) براي ماند در ايران و رفتن به آلمان اختاف دارند. رضا در عملياتي پايش را از دست داده و منتظر عمليات بعدي است. هنگام شروع عمليات هوايي، يكي از خلبان ها به دليل مشكلي قادر به شركت در عمليات نمي شود و پدر زنش جايش را مي گيرد. عمليات انهدام با موفقيت انجام مي شود و محمودي كه هدايت يكي از هواپيماها را بر عهده دارد، سرانجام با وجودي كه هواپيما مورد اصابت قرار گرفته، سالم در فرودگاه به زمين مي نشيند.

 ميزان موفقيت: «دايره سرخ» ايده جذابي دارد اما نتيجه اي كه بايد به بار ننشسته. آن چه به فيلم ضربه مي زند وجه شعاري آن است. با اين حال نمي توان ساختار فيلم را كه تلاش كرده به استانداره ها نزديك باشد را تحسين نكرد.

پرواز خاموش / 1377

كارگردان: عبدالحسن برزيده

داستان: اتفاقات دراماتيك هشت سال دفاع مقدس آن قدر زياد هست كه بتوان گوشه اي از آن را سينمايي كرد. عبدالحسن برزيده با تلفيق اتفاقات واقعي و الزامات سينمايي «پرواز خاموش» را ساخت. فيلم روايت اتفاقي است كه براي عباس،خلبان يك هواپيماي جنگي رخ مي دهد. او  به همراه دوربين هاي ساخت وطن كه براي اولين بار روي جنگنده اي سوار شده است، براي شناسايي موقعيت دشمن به عراق مي رود. در راه بازگشت مورد اصابت گلوله قرار مي گيرد ولي با وجود زخمي شدن دست از تلاش بر نمي داد و مي خواهد سالم به زمين بنشيند. هواپيما فرود مي آيد، اما خلبان شهيد مي شود.

ميزان موفقيت: «پرواز خاموش» سوژه اي ناب دارد؛ هم تلاشي است براي نشان دادن مجاهدت خلبان ها و هم تاكيدي است بر توانمندي جوان هاي وطن آن هم در شرايط جنگ. فيلم داستان مهيجي دارد و ساختارش قابل دفاع است با اين حال «پرواز خاموش» نتوانست پيش مخاطبان و اهالي سينما جايگاه ممتازي بدست آورد.

شوق پرواز / 1390

كارگردان: يدالله صمدي

داستان: شهيد عباس بابايي از خلبان هاي بنام دوران دفاع مقدس است. بابايي فرمانده پایگاه هشتم شکاری و معاونت عملیات نیروی هوایی ارتش بود و نقش او در دوران جنگ زبانزد است. خلبان شهید عباس بابایی زندگی پر فراز و نشیبی داشته است ؛ از تحصیل در ایران و رفتن به آمریکا برای ادامه تحصیل و بازگشت و جنگ. سازندگان سریال «شوق پرواز» مواد اولیه کافی برای ساخت اثری درباره زندگی این شهید داشتند که البته استفاده خوبی هم از آن شد.

ميزان موفقيت: نقدهایی به ساختار سریال وارد است اما در مجموع«شوق پرواز» را باید در زمره آثار موفق زندگی نامه ای دسته بندی کرد. سریال در زمان پخش بيننده هاي زيادي داشت و بازخورد آن ميان مردم مثبت بود. همين مقدار براي موفق دانستن سريال كافي است.