ساختمان بدن موجودات زنده

اهداف

تشخیص موجودات زنده و غیر زنده
دانستن تفاوت موجودات زنده و غیر زنده
آشنایی با سلول، شکل و اندازه سلول و جزئیات آن

شرح درس
ما می توانیم موجودات زنده را از طریق اعمالی مانند تنفس کردن، رشد کردن، تغذیه کردن، دفع کردن و تغییر شکل دادن بشناسیم.
البته تغییر شکل به تنهایی نمی تواند نشان دهنده زنده بودن چیزی باشد. مثلا میز و صندلی و لباس هم در اثر گذر زمان ممکن است تغییر رنگ و شکل دهند.
گیاهان، حیوانات، انسان ها، پرندگان ،خزندگان و حشرات موجودات زنده هستند.

سوال: موجودات زنده و غیر زنده که در حیاط مدرسه یا خانه خود می بینید را نام برده و تفاوت های آن ها را بیان کنید.

سلول

در یک ساختمان اجزای گوناگونی وجود دارد که هر کدام از آن ها دارای اجزای کوچک تر هستند. مثلا در کندوی زنبو عسل خانه های شش گوشه کوچکی وجود دارد که این خانه ها واحد کندو هستند. بدن انسان و سایر موجودات زنده نیز مانند یک ساختمان است که دارای اجزای زیادی است. واحد ساختاری بنیادین و کوچک ترین واحد زنده در تمام موجودات زنده است. سلول کوچک ترین موجود ی است که به عنوان یک موجود زنده می توان آن را در نظر گرفت. سلول ها واحدهای سازنده ی حیات نیز نامیده می شوند. بیشتر سلول های گیاهی و جانوری بین 1 تا 100 میکرون قطر دارند و درنتیجه بدون میکروسکوپ دیده نمی شوند. میکروسکوپ یه ذره بین بسیار قوی است که تصاویر را بزرگ می کند و جزئیات آن را نشان می دهد.

سلول توسط رابرت هوک در سال 1655 کشف شد. نظریه ی سلولی نیز اولین بار در سال 1839 توسط ماتیاس جاکوب شلایدن و تئودور شوان پایه ریزی شد. این نظریه این موضوع را بیان می کند که سلول ها واحد های سازنده موجودات زنده هستند و هر سلولی از یک یا تعداد بیشتری سلول تشکیل شده است و هر سلولی که الان وجود دارد از یک سلول قبلی به وجود آمده است.

واژه ی سلول از واژه ی لاتین cella به معنی اتاق کوچک می آید. این واژه می تواند توضیح خوبی برای کوچک ترین واحد بنیادی زندگی بودن سلول باشد. این نامگذاری توسط رابرت هوک انجام شد زمانی که با میکروسکوپ ساده و دست ساز خودش توانست فضا های خالی سلول مانند در اسفنج را مشاهده کند.

فعالیت:
یک پیاز را لایه لایه کرده و آن را زیر میکروسکوپ بگذارید، مشابه تصویری که می بینید را بکشید.
سلول های پیاز در زیر میکروسکوپ شکلی مانند تصاویر زیر دارند:

شکل و اندازه سلول ها

شکل و اندازه سلول ها با هم متفاوت است. مثلا در بدن انسان، شکل سلول استخوان، سلول ماهیچه، سلول عصب، سلول اعضای مختلف بدن با هم متفاوت است. یکی ستاره ای شکل، یکی بلند، یکی گرد و دیگری دندانه دار است.
سلول ها برای این که بتوانند کارهای خود را به خوبی انجام دهند به نحوی تکامل پیدا کرده اند که دارای اندام های مختلفی باشند. هر یک از این بخش ها برای انجام وظیفه خاصی تکامل پیدا کرده است. مثلا هسته مرکز اطلاعات ژنتیکی است و اسکلت سلولی حفاظت از سلول را به عهده دارد.

اجزای تشکیل دهنده سلول:

غشای سلول

غشا در ابتدا دیواره ساده ای بود که سلول را از محیط اطرافش جدا می کرد، اما به مرور زمان تکامل پیدا کرد. روی سطح غشا تعداد زیادی گیرنده برای مواد مختلف ایجاد شده است.

سیتوپلاسم
بیشتر اجزای سلول در این قسمت قرار دارند. برای این که کارها درست انجام شود، آن ها مدام به هم پیام می فرستند. به جز هسته، هر چه که در فضای سلولی قرار دارد، سیتوپلاسم نامیده می شود. پس تمام اندام های دیگر سلول مانند میتوکندری، شبکه اندروپلاسمی و ... در این بخش قرار دارند. به بخشی از سیتوپلاسم که خارج از اندام هاست، "سیتوزول" می گویند. سیتوزول بزرگترین بخش درون سلول است و حدود ۵۴% حجم سلول را در بر می گیرد.

هسته
هسته مرکز کنترل تمام فعالیت های درون سلول است. تمام اطلاعات ژنتیکی در این بخش ذخیره شده اند. هسته مرکز کنترل سلول است. هسته ارتباط بین اندامک های موجود در سیتوپلاسم را هم برقرار می کند. هسته با یک غشای دولایه پوشیده شده است. وقتی هسته پیامی را به اندامها می فرستد، پیام از منافذ این غشا عبور می کند و به سیتوپلاسم وارد می شود.
درون هسته، نوکلئوپلاسم نام دارد. در این جا، DNA توسط پروتئینی به نام هیستون به هم پیچیده شده و به شکل کروماتین است. اما هنگام رونویسی، کروماتین ها متراکم می شوند و ساختارهایی به نام کروموزوم پدید می آورند. علاوه بر این ها، معمولا یک یا چند اندامک گرد نیز در هسته قرار دارند که "هستک" نام دارد. ریبوزوم ها هم در هسته ساخته می شوند.