3 اصل اخلاقی در نویسندگی

نوشتن ابزاری است که از دیرباز مورد استفاده بشر بوده است. هر ملتی و هر نژادی زبانی خاص در نوشتن را برای خود برگزید تا از این طریق بتواند افکار و یا حتی آرزوهای خود را به دیگران مردمان جهان در طول زمان‌های مختلف منتقل نمایند. این امر در گذشته به دلیل کم بودن ابزار نگارش با سختی‌های فراوانی رو به رو بود اما امروزه با پیشرفت علم و تکنولوژی نوشتن نیز امری بسیار آسان گردیده است.

نتیجه سهل شدن نویسندگی، افزایش نویسندگان، ناشران و مۆلفان را با خود به همراه داشته است. دامنه نگاشته‌ها از کتاب‌ها و کاغذها فراتر رفته، فضای مجازی را نیز دربرگرفته است. این امر که در جای خود بسیار نیکو است مشکلاتی را نیز با خود به همراه داشته و زیر پا گذاشتن آداب نگارش را منجر شده است. در این مجال به بررسی ارزش نوشتن در اسلام و بیان برخی از مهم‌ترین آداب نگارش و نویسندگی پرداخته می‌شود.

رویکرد اسلام به نویسندگی

اسلام آیینی است دانش محور. دینی است طرفدار ترویج علوم صحیح و بی‌شک دوستدار کتاب و کتابت. از این روست که خداوند در آغازین آیه سوره "نون" به "قلم" سوگند یاد کرده و در اولین گفتارهای خویش با رسولش به او دستور قرائت، "اقرأ"، می‌دهد. پیشوایان دین نیز این امر مهم را همواره مدنظر خود قرار داده‌اند. امام علی (علیه السلام) ضمن تشویق نمودن یار خویش به کتابت، کتاب را بوستان‌های دانشمندان دانسته و معتقدند کتاب سخنگویی نیکو برای آدمی است. از منظر ایشان کتاب مایه آرامش آدمی است و کسی که با کتاب‌ها خود را آرامش دهد، هیچ آرامشی را از دست ندهد.[1]

بررسی روایاتی که در فضیلت کتابت و نگارش از سوی بزرگان دین مطرح شده‌اند نشان می‌دهند اکثر این روایات در دوران نبوی (صلی الله علیه و آله) و علوی (علیه السلام) صادر شده و بیانگر این نکته می‌باشد که پیشوایان اسلام از همان آغازین روزهای بعثت بر این امر تأکید داشته و تلاش‌هایی را در جهت رشد دانش در میان مسلمین انجام داده‌اند.

در روایتی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ثوابی عظیم برای نویسندگان در نظر گرفته شده است: "المۆمن إذا مات و ترك ورقة واحدة علیها علم تكون تلك الورقة یوم القیامة سترا فیما بینه و بین النار، و أعطاه الله تبارك و تعالى بكل حرف مكتوب علیها مدینة أوسع من الدنیا سبع مرات"؛ "هرگاه مۆمن بمیرد و یک برگه که روی آن علمی نوشته شده باشد از خود بر جای گذارد، روز قیامت آن برگه پرده میان او و آتش می‌شود و خداوند تبارک و تعالی به ازای هر حرفی که روی آن نوشته شده، شهری هفت برابر پهناورتر از دنیا به او می‌دهد". (كتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج ‏1، ص 18؛ منتخب میزان الحکمه، ص 483، ش 5422)

اما بی‌شک رسیدن به این مقام نیز چون دیگر اعمال، رعایت برخی اصول و ضوابط را می‌‌طلبد که امروزه شاید حساس‌تر و با اهمیت‌تر شده باشد.

اصول اخلاقی نگارش

نویسندگی کاری بسیار ارزشمند است و نویسندگان را می‌توان حاملان علم به نسل‌های آینده دانست. چه بسیار افراد دانشمندی که به دلیل عدم نگارش آثار خویش، علمشان را با خود به قبرها برده و منفعتی از آن به دیگران نداده‌اند. اما این علم نیازمند رعایت برخی ضوابط و اصول اخلاقی است که در ذیل به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌گردد:

1ـ آغاز نمودن با "بسم الله الرحمن الرحیم": پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرمایند: "بسم الله الرحمن الرحیم سرآغاز هر نوشته‌ای است". امام صادق (علیه السلام) نیز فرموده‌اند: "بسم الله الرحمن الرحیم را فرومگذار، اگر چه قبل از (نوشتن) یک شعر باشد". (منتخب میزان الحکمه، ص 483، ش 5424 و 5425) بر اساس روایات اسلامی، کاری که با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز نگردد ابتر است و به انتها و مقصود نخواهد رسید.

2ـ آگاهی کامل در موضوع: نویسنده، زمانی که دست بر قلم می‌برد، بر این اعتقاد است که اولاً توان نوشتن را در خود می‌بیند و ثانیاً اطلاعات کافی در موضوع مورد نظر را داشته و می‌تواند به مواردی اشاره کند که سایرین آن‌ها را مورد توجه قرار نداده‌اند. اگر نویسنده اطلاعات کافی و وافی در موضوع نداشته و بررسی‌های گسترده و مورد نیاز را انجام ندهد ممکن است آسیب‌هایی گاه جبران ناپذیر را با خود به همراه داشته باشد. نمونه بارز آن را می‌توان در کارهای مستشرقان مشاهده نمود. غربیانی که خود را متفکران علوم اسلامی می‌دانند. این گروه به مطالعه در اسلام و آیین‌های اسلامی پرداخته‌اند. اما گاه به دلیل عدم اطلاعات کافی را موضوع شبهاتی واهی را به وجود آورده و در جهان بر علیه اسلام پاکنده می‌سازند. از آن جمله می‌توان به برداشت‌های فقه الحدیثی آن‌ها اشاره نمود که گاه خنده‌دار و غیر قابل قبول است یا پنداری که در زمینه عدم کتابت قرآن در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و در نتیجه احتمال تحریف در قرآن دارند. این موارد سبب شده است در هنگام مطالعه آثار آن‌ها دقت بیشتری به کار گرفته شود.

3ـ حفظ امانت در نقل: این امر یکی از مهم‌ترین اصولی است که در نگارش مقالات، کتب، وب سایت‌ها و ... باید مورد توجه قرار داد. یکی از ابزارهای مهم در نگارش، بهره‌گیری از آثار دیگران پژوهشگران و استفاده از اقوال آنان است. بی‌شک هنگام نگاشتن یک اثر، علاوه بر اقوال فردی، گزارشات و مطالبی از دیگران نیز آورده می‌شود. در هنگام نقل سخنان دیگران دو نکته را باید لحاظ نمود:

ـ مطالب به صورت کامل آورده شود و از نقل به معنا، تقطیع (آوردن بخشی از کلام) و یا حدس (جایی شنیده باشیم که فلانی چنین گفته است لکن خود در جایی نخوانده یا از وی نشنیده‌ایم) پرهیز گردد. این‌ها آفت‌هایی است که متأسفانه دامن‌گیر احادیث دینی نیز شده است.

ـ به نحوی اشاره گردد که این سخن متعلق به فرد دیگری است و از نگاشته‌ها یا اقوال وی استفاده شده است. این کار معمولاً در مقالات، پایاننامه‌ها و کتاب‌ها به صورت ارجاع در پاورقی و با آوردن مشخصات منبع صورت می‌پذیرد. گاه ممکن است مطلبی را خود مستقیم از فردی شنیده باشیم و یا الهامی از سخنان شخص دیگری باشد. در این موارد امانت در نقل حکم می‌کند اشاره گردد که سخن مذکور برگرفته از گفتار فلان شخص یا برگرفته از دست‌گفتارها یا جزوات وی بوده است. امری که امروزه بسیار گسترش یافته است کپی نمودن مطالب از فضای مجازی است. برخی گمان می‌کنند که چون این مطالب حالت کتاب نداشته و در اختیار عموم قرار داده شده‌اند می‌توانند به راحتی و بدون ذکر منبع از آنان استفاده نمایند. به همین خاطر است که گاه دیده می‌شود مطلبی واحد در چندین وب سایت آمده است اما مشخص نیست منبع اصلی کدام است. در بهره‌گیری از مطالب اینترنتی نیز حفظ امانت امری است ضروری که باید مورد توجه کاربران محترم قرار گیرد.

باید بدانیم مکتوبات و منقولات دیگران امانت‌هایی است که آنان در اختیار ما قرار داده‌اند و حفظ امانت در دین اسلام امری است ضروری و ضایع نمودن آن در شمار حق الناس قرار داشته و عذاب الهی را در پی دارد.

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): "لَیْسَ مِنّا مَنْ یُحَقَّرُ الْأَمانَةَ حتّی یَسْتَهْلِكَها إذا إسْتَوْدَعَها"؛ "از ما نیست كسی كه امانت را بی‌اهمیت شمارد و بدین سبب امانتی را كه به او سپرده شده، ضایع گرداند".(بحارالانوار، ج 72، ص 172)

نتیجه

اسلام آیینی است دانش محور. دینی است طرفدار ترویج علوم صحیح و بی‌شک دوستدار کتاب و کتابت. بررسی روایاتی که در فضیلت کتابت و نگارش از سوی بزرگان دین مطرح شده‌اند نشان می‌دهند اکثر این روایات در دوران نبوی (صلی الله علیه و آله) و علوی (علیه السلام) صادر شده‌اند و این بزرگواران ثوابی عظیم برای نویسندگان بیان کرده‌اند. اما بی‌شک رسیدن به این مقام نیز چون دیگر اعمال، رعایت برخی اصول و ضوابط را می‌‌طلبد که امروزه شاید حساس‌تر و با اهمیت‌تر شده باشد. از جمله آن‌ها آغاز نمودن با "بسم الله الرحمن الرحیم"، آگاهی کامل در موضوع و حفظ امانت در نقل است.

زینب مجلسی راد

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان