دنیای کتاب‌های کمک درسی

در حال حاضر، نظام آموزش و پرورش كشور برای افزایش انگیزه به تحصیل علم در دانش‎آموزان و زمینه‎سازی در امر پژوهش، تغییراتی در برخی کتاب‌های درسی به وجود آورده است. چنانچه طرح پرسش‌هایی در کتاب‌های درسی موجود است كه جنبة پژوهشی دارد و باید با استفاده از منابع غیر درسی، به آن‌ها پاسخ داده شود. در این نوشتار کتاب‌های کمک درسی مورد بررسی قرارمی گیرد.   

معیارهای مناسب برای انتخاب کتاب‌های کمک آموزشی دانش آموزان

کتاب‌های درسی مهم‏ترین منابع یادگیری دانش‏آموزان در مدارس به شمار می‌روند. با این حال، با توجه به گستره وسیع چاپ، ضروری است دانش‏آموزان بتوانند از منابع دیگر نیز برای دست‌یابی به اطلاعات مرتبط با موضوع درس استفاده نمایند. از آنجا که بیش از 90 درصد پرسش‌های کتاب‌های درسی پاسخ مشخصی ندارند، دانش آموزان مجبور می‌شوند برای دسترسی به پاسخ صحیح زمان طولانی را صرف نمایند؛ این مسئله با وجود حسن جستجوی دانش آموز در منبع درسی معایبی نیز دارد. آن وقت است که با نیافتن پاسخ صحیح سردرگم می‌شود و برای والدین دردسرساز!

اگر والدین دراین زمینه تحصیلاتی داشته باشند؛ به کمک دانش آموز خود پاسخ را به دست می‌آورند، در غیر این صورت در برابر وی خود را بی اطلاع نشان می‌دهند. نهایت این که کتب کمک آموزشی همراهی است برای جهت دهی مناسب دانش آموزان در یادگیری؛ چنانچه صاحب‌نظران تعلیم و تربیت هیچ برنامه آموزشی را كامل نمی‎دانند مگر آن که دانش‎آموزان افزون بر کتاب‌های درسی، از مجموعه کتاب‌های مناسب نیز سود جویند.

علاوه بر اینکه در حال حاضر، نظام آموزش و پرورش كشور برای افزایش انگیزه به تحصیل علم در دانش‎آموزان و زمینه‎سازی در امر پژوهش، تغییراتی در برخی کتاب‌های درسی به وجود آورده است. چنانچه طرح پرسش‌هایی در کتاب‌های درسی موجود است كه جنبه پژوهشی دارد و باید با استفاده از منابع غیر درسی، به آن‌ها پاسخ داده شود. اکنون، چندین سال است که داستان کتاب‌های کمک آموزشی رونق گرفته و بازار داغی دارد.

از دو سال گذشته که کتاب‌های برخی از پایه‌های تحصیلی جدید التألیف شدند، حتی قبل از انتشار و توزیع آن‌ها، کتاب‌های کمک آموزشی این دروس با تبلیغاتی پر رنگ توزیع می‌شوند.

اما سؤال اینست، آیا همه‌ی کتاب‌های کمک درسی مفید هستند؟ از میان منابع، چه کتاب‌هایی توانایی پاسخگویی به پرسش‌های کتاب‌های درسی را دارند و مۆثرتر می‌باشند؟ و چه کتاب‌هایی، به جز کتاب‌های کمک درسی معرفی شده‏اند که توانایی پاسخگویی به پرسش‌های کتاب‌های درسی را دارند؟ آیا قدرت تفکر دانش آموز با وجود چنین کتاب هایی کاهش نمی‌یابد و به قولی تنبل نمی‌شوند؟

کتاب کمک آموزشی خوب، کتابی است که در آن سؤالات و تمرین‌های زیادی بر اساس محتوای کتاب درسی داشته و تمرین‌های آن از ساده به دشوار مرتب شده باشد.

تقسیم کتاب‌های کمک آموزشی:

 کتاب‌هایی که شامل توضیح کامل درس، همراه با تمرین‌ها و تست‌ها هستند. این مورد مناسب کسانی می‌باشند که در درسی ضعیف هستند؛ یا این که خود را برای سال تحصیلی جدید آماده می‌کنند.

کتاب‌هایی که شامل نکات آموزشی و به شیوه آموزش به روش تمرین هستند. این مورد مناسب کسانی است که بر محتوی درسی مسلط می‌باشند؛ اما تا حدودی نیاز به مرور مطالب دارند.

کتاب‌هایی که فقط شامل تمرین و تست‌های متنوع هستند و در واقع یک نوع کتاب کار می‌باشند.

کتاب‌هایی که شامل تست‌های چهار گزینه‌ای به همراه پاسخ تشریحی هستند.

پیشنهادهایی برای برنامه‌ریزان و طراحان کتاب‌های درسی

به طراحان کتاب‌های درسی توصیه می‏شود پرسش‌ها و تمرین‌های کتاب‌های درسی را به گونه‏ای ارائه كنند كه دانش‏آموزان دنبال كسب مفاهیم در حوزة علوم مختلف حركت كنند؛ نه این که فقط به دنبال یافتن یك پاسخ مشخص برای پرسش مطرح شده بوده و به تفكر و چالش ذهنی نیازی نداشته باشند.

از حجم مطالب کتاب‌های درسی كاسته شود تا معلمان بتوانند زمان بیشتری را به فعالیت‌های غیردرسی و معرفی منابع مرتبط با درس‌ها به دانش‏آموزان اختصاص دهند و دانش‏آموزان نیز بتوانند از طریق کتاب‌های غیردرسی، یادگیری عمیق‏تری داشته باشند.

 به طراحان کتاب‌های درسی پیشنهاد می‏شود در انتهای کتاب‌های درسی کتاب‌های مناسب جدیدتری معرفی نمایند تا معلمان بتوانند با منابع مكمل درس‌ها آشنا شوند و دانش‏آموزان نیز بتوانند در پژوهش‌هایی كه بر اساس پرسش‌های کتاب‌های درسی انجام می‏دهند، بهتر و موفق‏تر عمل نمایند.

باید از طریق مشاركت با معلمان و حتی در برخی موارد با مشورت دانش‏آموزان و بهره‏گیری از نظرهای سازندة آنان در زمینه محتواهای مورد نیاز برنامه‏های درسی، كتابداران به انتخاب و فراهم‏آوری منابع متناسب با نیازهای درسی دانش‏آموزان و معلمان اقدام نمایند.

پیشنهادهایی برای معلمان

 معلمان باید از طریق طرح سۆال‌های متنوع و نیز دادن تمرین بیشتر به دانش‏آموزان، از آن‌ها بخواهند به منابع غیردرسی دیگر نیز مراجعه كنند تا ضمن آشنایی با نظرها و دیدگاه‏های مختلف، مطالب درسی را بهتر و عمیق‏تر بیاموزند.

برای جلوگیری از بی‏توجهی دانش‏آموزان به مطالب درسی و نگرش یك‌جانبه در آموزش، معلمان علاوه بر مطالب ارائه شده در کتاب‌های درسی، ساعتی را در کلاس‌های درس به معرفی و مطالعة کتاب‌های غیر درسی مرتبط با مفاهیم کتاب‌های درسی، اختصاص دهند. همچنین، معلمان می‏توانند هفته‏ای یك ساعت كلاس را در كتابخانه برگزار كنند و درس را در پیوند با کتاب‌های غیردرسی مرتبط و موجود در كتابخانه، ارائه نمایند. 

ضروری است معلمان ساعت‌هایی از كلاس را به بحث دربارة چگونگی پاسخگویی به پرسش‌های پژوهشی، راه‏های دسترسی به پاسخ‌ها و نیز كمیّت و كیفیت پاسخ‌های به دست آمده از سوی دانش‏آموزان اختصاص دهند و از این طریق، انگیزه پاسخ‏یابی برای این پرسش‌ها را در دانش‏آموزان تقویت نمایند.

پیشنهادهایی برای والدین

به والدین توصیه می‏شود با كمك و مشورت معلمان، کتاب‌هایی را كه برای تكمیل مطالب درسی فرزندانشان مناسب تشخیص می‏دهند تهیه نمایند تا فرزندانشان به استفاده از کتاب‌ها عادت كنند.

والدین باید زمانی همراه با فرزند خود به کتاب‌فروشی‏ها مراجعه نمایند. این امر به آنان فرصت می‏دهد تا با کتاب‌های مختلف آشنا شوند. آن وقت دانش آموز می‌تواند با كمك والدین، کتاب‌های مناسبی انتخاب كند.

مرکز یادگیری سایت تبیان - مریم عرفانیان

تنظیم: مریم فروزان کیا