«گرزه مار» را به خاطر بسپار

اگر در سفرهای تابستانی به مناطق کوهستانی و یا سنگلاخی و یا به علفزارها  می‌روید حتما با دقت زیر پایتان را نگاه کنید چون خطر هر لحظه در کمین شما است. حتی یک گزش کوچک مار غیرسمی  می‌تواند مزه شیرین مسافرت تابستانی را زود از بین ببرد و برای شما و همراهانتان دردسرهای زیادی درست کند.

 پس اگر یکی از این خزنده‌های حساس و زودرنج را دیدید مراقب باشید پایتان را روی دمشان نگذارید و از همان جا راهتان را کج کنید و دنبال خوشی خودتان بروید. در این یادداشت کوتاه شما را با یکی از خطرناک ترین مارهای ایران آشنا  می‌کنیم.

«گرزه مار» را در سفرهایتان جدی بگیرید. این مار همیشه جایی نزدیک كوهستانها، لای سنگها و بوته‌ها، تپه ماهورها و علفزارها زندگی  می‌کند و اگر مشغول مراقبت از بچه‌ها و یا تخم هایش باشد آن وقت به حکم مادری پرخاشگر و حساس تر هم  می‌شود. جای دیگری که در فصل تابستان ممکن است گرزه مار یا هر مار دیگری سر راهتان قرار بگیرد کنار چشمه‌ها و آبگیرها است. به هر حال در فصل تابستان مارها زودتر تشنه  می‌شوند و برای تامین آب دور و بر آبگیرها و چشمه‌ها پرسه  می‌زنند بنا بر این در کنار آب مراقب برخورد با مارها باشید.

اگر زیستگاه مار جعفری در جنوب و شرق ایران است، اگر زیستگاه کفچه مار در شمال شرق کشور است اما قهرمان قصه ی ما در تمام خاک ایران حضوری تقریبا جدی دارد ( استانهای آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، مركزی، تهران، كردستان، همدان، لرستان، كرمانشاهان، خوزستان، اصفهان، فارس،‌گیلان، مازندران، گلستان، خراسان، سمنان، قزوین، قم ) بنابراین شناخت این خزنده برای هر گردشگری ضروری است.

مشخصات ظاهری گرزه مار

 یک گرزه مار از فاصله نزدیک  می‌تواند این نشانه‌ها را داشته باشد؛ حداكثر طول این مار 168 سانتیمتر و دم آن در مار بالغ به حدود 20 سانتیمتر  می‌رسد. گرزه مار سر مثلثی شكل با پولكهای ریز و گردن كاملا باریک و مشخصی دارد و سر آن برخلاف بعضی از گونه‌های خزندگان به بدنش متصل نشده است. مردمك چشم گرزه مار گرد نیست بلکه عمودی است. پوزه این خزنده گرد بوده و پولك رسترال آن متصل به دو یا سه عدد پولك است. همچنین اگر بتوانید این مار خطرناک را زیر ذره بین بگذارید  می‌توانید بین فاصله دو چشمش 8 تا 12 پولك و ‌دور چشم هایش 13 تا 19 پولك و بین چشم و لب بالای آن 2 یا 3 پولك ببینید.

رنگ بدن گرزه مار معمولا متفاوت است و بیشتر به رنگ خاكستری روشن یا تیره یا نقره ای متمایل به سیاه بوده، و به لحاظ طرح روی بدن هم  نمی‌توان به طور ثابت نظر داد چرا که این مار ممکن است در برخی موارد به صورت ساده و یكنواخت یا با خالهای متفاوت دیده بشود. خال‌های گرزه مار گاهی به شكل دایره‌های ناقص یا كامل با رنگ‌های متمایل به قرمز آجری یا زرد زیتونی همراه با خالهای كوچك تیره هستند. در این موارد در دو طرف گردن و به سمت قسمت خلفی چشم خطی پهن و قهوه ای وجود دارد، سطح پشتی بعضی نمونه‌ها به رنگ قهوه ای روشن یا خاكستری با خطوط قهوه ای تیره و لكه‌های قرمز آجری است.

در هر صورت آن چه که مشخص است قبل از آن که به محدوده خطر نزدیک بشوید بهتر است به جای کنجکاوی و شناسایی نوع آن محل را ترک کنید. البته خوب است بدانید که این مارها از مارمولكها،‌موشها، گنجشكها و تخم پرندگان تغذیه  می‌کنند و در نتیجه به طور طبیعی دشمن و یا شکارچی انسان به شمار  نمی‌آیند. با این حال نباید روی رفتار منطقی مارها حساب کنید و بهتر است فاصله خود را با زیستگاه آن‌ها حفظ کنید. یک نکته را هم به عنوان اطلاعات عمومی به معلوماتتان اضافه کنید؛ مارها اصولأ با اشخاص انس یا آشنائی پیدا  نمی‌کنند و هر وقت احساس ترس کنند، حمله  می‌کنند. برخی از انواع مارها معمولأ حالت غیر طبیعی دارند یا عصبانی هستند و از این رو بی جهت و بدون هدف مشخص طرف مقابل را مورد حمله قرار  می‌دهند. بعضی از انواع مار مانند مار شاخ دار از این گونه هستند.

مشخصات گزیدگی و سم گرزه مار

حجم مار، سن، مقدار تزریق سم و عمق جراحت ناشی از نیش مار، قدرت كشندگی سم، محل تزریق سم در بدن همگی می‌توانند خطر گزیدگی را افزایش داده یا کم کنند. با این حال در اغلب مواقع مقدار سم نوزادان مارهای سمی برای کشتن یک فرد بالغ کافی است و البته گاهی مقدار تزریق سم به شکار کمتر از توان واقعی گزنده است. این مورد به بلندی و کوتاهی دندان سمی مار هم بستگی دارد.

 گزش‌های خطرناك در ایران اكثرا مربوط به گروه افعی‌ها و مخصوصاً گزش گرزه مار یا افعی شاخدار است. علائم بالینی این مارها معمولاً حدود 15 دقیقه یا كمی بیشتر پس از گزش ظاهر  می‌شوند. نشانی‌ها غالباً با درد، تورم، تشنگی، تهوع و گاهی اسهال همراه هستند. تورم در ناحیه گزش به سرعت پیشرفت  می‌كند و غدد لنفاوی مربوطه بزرگ و حساس  می‌شود. كاهش فشار خون و افزایش تپش قلب  می‌تواند مقدمه ای برای یك شوك قریب الوقوع باشد.

از سر راه مار بروید کنار

تذکر یک نکته خیلی لازم است؛ اگر متوجه ماری در نزدیکی دوستتان شدید، اول دوستتان را به سوی خود صدا کنید و بعد از دور شدن از منطقه‌ی خطر، او را از وجود مار آگاه کنید.

یادتان باشد که زنگوله‌ کوچکی به کوله‌پشتی و یا کمر خود ببندید تا مارها را از ورودتان با خبر کند، یا سوت بزنید و آواز بخوانید؛ با سر و صدا کردن باعث فرار مار‌ها از مسیر پیش رویتان شوید و مراقب باشید وارد حریم لانه مارها نشوید.

اگر در شب قصد پیاده‌روی دارید، از چراغ قوه استفاده کنید و جلوی پای خود را به دقت نگاه کنید چون مارها برای شکار زمان تاریکی و خنکای شب را انتخاب  می‌کنند.

هرگز دمپایی نپوشید و از پوتین به جای کفش استفاده کنید و از جوراب‌های زخیم و بلند (تا زیر زانو) استفاده کنید.

موقع رفتن در بین علف‌های بلند با دقت زیر پای خود را نگاه کنید و حتماً هنگام راه رفتن از یک چوب دستی یا یک عصا یا باتون کوه‌نوردی استفاده نمایید و با کشیدن عصا به زمین و ضربه‌زدن به سنگ‌ها و یا شاخه‌های جلوی پای‌تان، مار را از حضور خود آگاه کنید.

اگر با مار مواجه شدید، سر به سرش نگذارید و تحریکش نکنید. سعی نکنید مار را با دست بگیرید، بلکه از وسایلی مثل چوب مارگیری استفاده کنید.

هیچ‌وقت کوله‌پشتی خود را با در باز روی زمین رها نکنید بلکه آن را درون کوله‌پشتی قرار دهید.

هنگام پوشیدن کفش دقت کنید که چیزی داخل آن نباشد. صبح زود هم وقت خوبی برای روبرو شدن با مارها است.

مارها در حالی که از خنکای سحر بی‌حال می‌شوند برای گرم شدن خود را به مکان‌هایی که بعد از طلوع آفتاب‌گیر هستند، می‌کشانند؛ پس مراقب جاهای گرم باشید.

رستم زاد

بخش گردشگری تبیان