راهنمای پیشگیری و درمان استئوپروز (قسمت اول)

مقدمه:

استئوپروز شایع ترین بیماری متابولیک استخوانی و یک بیماری همه گیر در جمعیت است. این بیماری یک عامل خطر ساز مهم برای شکستگی های پاتولوژیک بوده که موجب تحمیل مورتالیتی و موربیدیتی و هزینه های اضافی به جامعه انسانی می گردد.

مطالعات اپیدمیولوژیک متعدد در رابطه با استئوپروز در نقاط مختلف دنیا انجام گرفته است . مطابق این برآوردها حدود 75 میلیون نفر در اروپا، ژاپن و آمریکا مبتلا به استئوپروز هستند. به عنوان مثال 30% زنان آمریکایی در سنین پس از منوپوز، 87% زنان بالاتر از 70 سال استرالیایی و 50% زنان تایوانی در این سن با مشکل بروز استئوپروز روبرو هستند. همچنین میزان تراکم معدنی استخوان در نژادهای آسیایی و قفقازی پایین تر از سایر نژادها بوده است. این مسئله که با کوچکتر بودن جثه این افراد توجیه شده ، سبب بروز بیشتر شکستگی های لگن در آسیا گردیده، بنحوی که 30% از تمام این شکستگی ها در ناحیه آسیا اتفاق می افتد.

مطابق برآورد سازمان بهداشت جهانی(WHO) در سال 2050 حدود 530 میلیون زن و مرد بالای 65 سال در آسیا زندگی می کنند. بر این اساس پیش بینی می شود این افزایش جمعیت در کنار سایر عوامل خطر ساز نظیر فقر غذایی کلسیم، کمبود ویتامینD و زندگی کم تحرک، استئوپروز را به صورت یکی از مهمترین معضلات بهداشتی این جوامع در آورد.

با توجه به تبعات ناشی از شکستگی لگن که در 20% موارد در طی سال اول منجر به مرگ می شود و در 50% موارد نیز هرگز توانایی قبل از شکستگی حاصل نخواهد شد،اهمیت پیشگیری و یا به تاخیر انداختن ایجاد پوکی استخوان بیش از پیش روشن میگردد. طرح جامع پیشگیری، تشخیص و درمان استئوپروز در کشور که توسط مرکز تحقیقات غدد درون ریز و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران و با مشارکت وزارت بهداشت؛ درمان و آموزش پزشکی در حال اجراست، به بررسی وضعیت بیماری و همراهی عوامل خطر ساز درجمعیت تحت بررسی در پنج استان با شرایط اقلیمی متفاوت پرداخته و سعی در ارائه برنامه ای جهت پیشگیری ، کنترل و درمان این بیماری درسطح کشور دارد.

مطلبی که پیش رو دارید بخش اول از راهنمای پیشگیری و درمان استئوپروز است .

چکیده مطالب

پوکی استخوان بیماری ای بی سر و صدا است که تهدید جدی برای سلامت سالمندان بوده و بار مالی سنگینی را به دوش آنان تحمیل می نماید. پوکی استخوان اگر چه عموماً قابل پیشگیری و درمان است، لیکن اولین تظاهر بالینی آن معمولاً شکستگی استخوانی است که بعضاً نیز به ناتوانی و زمین گیر شدن بیمار می انجامد. پیشگیری ، تشخیص و درمان پوکی استخوان باید جزء لاینفک برنامه مراقبت های اولیه بهداشتی و درمانی، به ویژه در خانم های یائسه در معرض خطر باشد. این مطلب که بر اساس نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل پژوهشهای اخیر، تهیه گردیده ، توصیه های لازم و مفید را در رابطه با پیشگیری ، ارزیابی میزان خطر ، تشخیص و درمان شامل: رژیم غذایی ، ورزش و درمانهای دارویی ( در صورت نیاز ) برای خانم های یائسه ارائه می دهد.

گستره مشکل پوکی استخوان

پوکی استخوان که شایعترین بیماری متابولیک استخوان در انسان است با کاهش توده استخوانی و به هم خوردن و درهم ریختن اجزاء و تشکیلات ساختمانی بافت استخوان مشخص می شود. این تغییرات به افزایش قابلیت شکنندگی استخوان و بالا رفتن خطر شکستگی استخوانی متنهی می گردد. همانند برخی از بیماری های مزمن دیگر نظیر هیپرتانسیون و تصلب شرائین ( آترواسکلروز ) ، پوکی استخوان را می توان با رجوع به یک نتیجه حد واسط- در این مورد ، کاهش تراکم ماده معدنی استخوان (Bone Mineral Density, BMD)- تعریف کرد. همانگونه که هیپرتانسیون عامل خطری برای بروز حملات قلبی و سکته های مغزی محسوب می شود ، پوکی استخوان نیز عامل خطری برای شکستگی های استخوانی به شمار می رود.

جمعیت فراوانی در سرتاسر جهان از پوکی استخوان رنج می برند ، از سوی دیگر شیوع پوکی استخوان با افزایش سن افزایش می یابد. تخمین زده می شود که 13 تا 18 درصد خانم های سفید پوست یائسه در ایالات متحده آمریکا ( 4 تا 6 میلیون نفر) تراکم استخوان پایین تر از حد طبیعی دارند. بر پایه مطالعات اخیر و برآورد بنیان ملی پوکی استخوان بیش از 10 میلیون نفر در آمریکا مبتلا به پوکی استخوان ران بوده و قریب 19 میلیون نفر دیگر از کاهش توده استخوانی استخوانهای ران رنج می برند ، وضعیتی که مبتلایان را در معرض خطر پوکی استخوان و شکستگی های استخوانی قرار می دهد. از هر دو نفر خانم سفید پوست یک نفر در مرحله ای از زندگی خود طعم تلخ شکستگی ناشی از پوکی استخوان را خواهد چشید. همچنین خانم های غیر سفید پوست و مردان ( البته در مقیاس پایین تر از خانم های سفید پوست) نیز در معرض خطر ابتلا به پوکی استخوان هستند. در ایران از هر سه نفر زن مسن یک نفر مبتلا به پوکی استخوان است.

تأثیرات طبی پوکی استخوان

شکستگی های استخوانی و عوارض ناشی از آنها نتیجه بالینی پوکی استخوان است. اگر چه شایعترین محلهای شکستگی عبارتند از: قسمت پروگزیمال فمور( استخوان سر ران) ، فقرات( مهره ها) و قسمت دیستال استخوانهای ساعد (مچ) ولی از آنجا که پوکی استخوان یک بیماری منتشر استخوانی بوده و موجب کاهش توده استخوانی در سرتاسر سیستم اسکلتی می گردد ، لذا تقریباً تمامی شکستگی ها در افراد مسن تا حدودی از کاهش تراکم استخوانی ناشی می شود. شکستگی ممکن است بهبود کامل پیدا کند و یا منجر به دردهای مزمن ، ناتوانی فیزیکی و یا حتی مرگ شود.

خطرناکترین عارضه پوکی استخوان عبارتست از شکستی های استخوان ران ؛ عارضه ای که می تواند منجر به 10 تا 20 درصد افزایش مرگ و میر در طی سال اول بعد از شکستگی شود . به علاوه حدود 25درصد بیماران با شکستگی ران ممکن است نیاز به مراقبت های طویل المدت در خانه های سالمندان پیدا کنند و فقط 30% بیماران توانایی قبل از شکستگی خود را باز می یابند.

شکستگی های مهره ای نیز می توانند به پیدایش عوارض مهمی همچون درد پشت و کمر ، کاهش قد ، و گوژپشتی(کیفوز) منجر شوند. تغییرات قد و تغییرات شکل ستون فقرات همراه با کیفوز ممکن است موجب محدودیت در انجام فعالیت هایی نظیر خم و راست شدن و دراز کشیدن شود. شکستگی های متعدد در ناحیه ستون فقرات پشتی منجر به کاهش حجم قفسه سینه می شود و آسیب های فقرات کمری ممکن است آناتومی شکم را تغیر داده و به پیدایش یبوست، درد شکم، نفخ و اتساع شکم، کاهش اشتها و سیری زودرس بیانجامد.

شکستگی های ران و فقرات می توانند با ایجاد درد، محدودیت فیزیکی و اجبار به تغییراتی در شیوه زندگی، مشکلات روانی عمده ای نظیر افسردگی را در پی داشته باشند. اضطراب، ترس و خشم ناشی از وضعیت پیش آمده هم می توانند بهبود کامل را به تاخیر اندازند. ناتوانی و عجز ناشی از شکستگی ها و وابستگی به دیگران برای اداره خود، به روابط این افراد با دیگران و نقش اجتماعی آنان نیز لطمه وارد می کند.

هزینه های اقتصادی

شکستگی های ناشی از پوکی استخوان بار مالی سنگینی به جامعه تحمیل می کند. در طی سال 1995 در ایالات متحده آمریکا حدود 432000 مورد بستری در بیمارستانها با تقریباً 5/2 میلیون مرتبه ویزیت پزشکی و 180000 مورد بستری طویل المدت در خانه های سالمندان به علت شکستگی های استخوانی ناشی از پوکی استخوان گزارش شده است. هزینه های پزشکی مستقیم تنها برای شکستگی های استئوپروتیک در همان سال 8/13 میلیارد دلار تخمین زده شده است. با توجه به افزایش تعداد جمعیت سالمندان می توان پیش بینی کرد که این هزینه ها سیر صعودی خواهند داشت. بیشترین مقدار هزینه ها به اصلاح و بهبود شکستگی های ران اختصاص داده می شود. حدس زده می شود که تا سال 2040 میلادی تعداد شکستگی های ران و هزینه های مرتبط با آن به بیش از سه برابر افزایش یابد.

پاتوفیزیولوژی پایه

فرآیند تخریب استخوان و تشکیل استخوان جدید به جای آن (Bone remodeling ) که سلامت سیستم اسکلتی را حفظ می نماید نوعی مکانیسم حفاظتی و پیشگیری کننده مداوم است که در جریان آن استخوان قدیمی تخریب و بجای آن استخوان جدید ساخته می شود. این پروسه ، کلسیم مورد نیاز پدیده های متابولیکی بدن را نیز تأمین می کند . تراکم استخوان هنگامی کاهش می یابد که تعادل بین تخریب و ساخت استخوان به هم می خورد. بدین معنی که تخریب استخوان از ساخت استخوان جدید فزونتر است و بنابراین توده استخوان تخریب شده با استخوان جدید به طور کامل جایگزین نمی شود. نتیجه این عدم تعادل در فرآیند تخریب و ساخت استخوان عبارتست از کاهش توده استخوان و در نتیجه افزایش خطر شکستگی آن.

در شکل 1 تغییرات ایجاد شده در استخوان اسفنجی (cancellous bone) در اثر کاهش تراکم استخوان نشان داده شده است. از بین رفتن ترابکولهای استخوانی موجب ضعف بنیه استخوان و کاهش قابل ملاحظه تراکم ماده معدنی استخوان گردیده است.

مدارک و شواهد موجود نشان می دهند که کاهش سریع در تراکم ماده معدنی استخوان در اثر تخریب پیشرونده استخوان ( که با اندازه گیری شاخص های تخریب و تشکیل استخوان مشخص می شود) می تواند شکنندگی آن را افزایش دهد.

کاهش در توده استخوانی منجر به افزایش خطر شکستگی استخوان می شود.عوامل دیگر ناشی از افزایش سن نظیر افزایش احتمال سقوط و زمین خوردن نیز زمینه پیدایش شکستگی را دوچندان می کند.

ارزیابی عوامل خطر

درکلیه خانم ها باید عوامل خطر برای پوکی استخوان مورد بررسی قرار گیرد. پوکی استخوان ، هم قابل پیشگیری و هم قابل درمان است؛ ولی از آنجا که تا قبل از وقوع شکستگی استخوان علائم و نشانه های هشدار دهنده ای وجود ندارد، لذا در حال حاضر تنها در تعداد محدودی از بیماران ، پوکی استخوان به موقع تشخیص داده و در مراحل اولیه بیماری درمان می شود. بررسی انجام شده در سال 1991 توسط بنیاد ملی پوکی استخوان نشان می دهد که سه چهارم کلیه خانم های 45 تا 75 ساله – گروهی که بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به پوکی استخوان قرار دارند- هرگز در مورد پوکی استخوان با پزشکان خود مطلبی رد و بدل نکرده اند.

بعد از شروع یائسگی، خانم ها باید از نظر خطر شکستگی استخوانی مورد بررسی قرار گیرند تا بدین ترتیب نیاز به انجام مطالعات و اقدامات بیشتر در مورد آنان مشخص شود. بر هر پزشکی واجب است تا اطلاعات لازم در مورد پوکی استخوان و خطر شکستگی را در اختیار همه خانم های یائسه قرار دهد.

عوامل خطر شکستگی ناشی از پوکی استخوان را می توان به دو دسته "قابل تغییر یا حذف " و "غیر قابل حذف"  تقسیم نمود. بطور کلی هر اندازه تعداد عوامل خطر بیشتر باشد ، به همان اندازه خطر شکستگی بالاتر است. در هر فردی که یک یا چند عامل خطر وجود داشته باشد ، انجام تست سنجش تراکم ماده معدنی استخوان ( Bone Mineral Density Testing) به منظور تعیین نیاز به درمان مناسب ، ضروریست.