شهر باستانی ری صاحب عرصه و حریم خواهد شد

 

کاوش‌ها در محدوده تاریخی شهرری از چه زمانی آغاز شدند؟

یک ماه و نیم پیش (۴۵ روز قبل)، برنامه تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه تاریخی دژ رشکان با آغاز کاوشی محدود در داخل شهر تاریخی ری شروع شد. این کاوش‌ها، پس از حدود دو دهه، بار دیگر از سر گرفته شده‌اند. نخستین کاوش باستان‌شناسی در دژ رشکان بین سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵، به سرپرستی اریک اشمیت، باستان‌شناس آمریکایی آلبانیایی‌الاصل، انجام شد. در اوایل دهه ۵۰ نیز پروژه‌ای با عنوان پیگردی باروی ری تعریف شد که با مشارکت باستان‌شناسان خارجی همراه بود، اما متأسفانه ادامه نیافت.

پروژه دیگری با همین عنوان توسط هیئت باستان‌شناسی ایرانی تا دهه ۷۰ پیگیری شد. به‌طور کلی، می‌توان گفت که کاوش‌های باستان‌شناسی در ری به‌صورت پراکنده انجام شده‌اند. در دهه ۷۰ نیز کاوش‌هایی در گورستان زیرین انجام شد، اما پس از آن، کاوش‌های رسمی تقریباً به فراموشی سپرده شدند. در سال ۱۳۸۴، من اولین فصل کاوش‌های جدید باستان‌شناسی را در دژ رشکان آغاز کردم. این فصل از نیمه اسفند ۱۳۸۴ تا نیمه اردیبهشت ۱۳۸۵ ادامه داشت و فصل دوم نیز در پاییز ۱۳۸۶ انجام شد.

متأسفانه، به‌دلیل اینکه حوزه باستان‌شناسی در طول سال‌های گذشته به حاشیه رانده و تضعیف شد، علی‌رغم ارائه مکرر برنامه‌های کاوش، نتوانستم فصل‌های بعدی را آغاز کنم. تا اینکه امسال، به‌عنوان مدیر پایگاه ملی ری، پیشنهاد فصل سوم کاوش‌ها را ارائه کردم.

شورای علمی پژوهشکده باستان‌شناسی نیز اولویت را در تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه تاریخی دژ رشکان تشخیص دادند که بنده نیز از آن استقبال کردم. این برنامه همراه با کاوشی محدود در فضای شارستان انجام می‌شود و به‌دلیل وسعت و گستره شهر تاریخی ری، در سالیان آینده نیز احتمالاً ادامه خواهد داشت. تعیین عرصه و حریم این شهر بزرگ تاریخی قطعاً در این فصل به پایان نخواهد رسید و طی چند فصل آینده دنبال خواهد شد، تا مرکز شهر تاریخی ری (معروف به دژ رشکان) صاحب عرصه و حریم مصوب شود.

اولین ثبت دژ رشکان به چه زمانی بازمی‌گردد؟

محوطه تاریخی که امروزه به نام «دژ رشکان» شهرت یافته، در حقیقت مرکز شهر باستانی ری است. با این حال، ترجیح شخصی من این است که این مکان با عنوان «مرکز شهر تاریخی و باستانی ری» معرفی و استفاده از اصطلاح «دژ رشکان» محدود شود.

در فروردین سال ۱۳۱۳، پروفسور اریک اشمیت دژ رشکان را با شماره ۲۰۲ به ثبت ملی رساند. البته او در آثار خود از این مکان با عناوین «قلعه» و «دژ» یاد کرده و نامی از «دژ رشکان» نبرده است، هرچند در همان دوره، مردم محلی اینجا را با همین عنوان می‌شناختند. نکته مهم این است که اشمیت، دژ و چشمه‌علی را با یک شماره به ثبت رساند. این اقدام بعدها، در اواخر دهه ۹۰، موجب شد همکاران ما به اشتباه تنها این کوه را با عنوان «دژ رشکان» مجدداً ثبت کنند که این امر اشتباهات کلیدی را در ادامه به دنبال داشت. به همین دلیل، به‌عنوان فردی که سال‌ها در حوزه باستان‌شناسی فعالیت کرده‌ام، تلاش می‌کنم این مکان را با نام «شهر تاریخی ری» یا «ری باستان» معرفی کنم.

تاکنون در مورد تاریخچه شهر باستانی ری چه مواردی مشخص شده است؟

در خلال این کاوش‌ها یک دوره مهم و جدید را شناسایی کردیم که نتایج را پس از اینکه مطالعات ما دقیقتر شد و طراحی داده‌ها و تحلیل و تفسیر آنها را انجام دادیم طی هفته‌های آتی درباره آنها صحبت‌ خواهیم کرد و نتایج منتشر خواهد شد.

اما آنچه تاکنون مشخص است در متون تاریخی، از ری به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای دوره ماد یاد شده است؛ دوره‌ای که حدود ۵۰۰ تا هزار سال پیش از میلاد مسیح بوده است. در آن زمان، این شهر به نام «ری» شناخته نمی‌شده و در متون باستانی با نام‌های «راگا» و «راگس» که یونانیان به کار می‌بردند، معرفی بوده است. این شهر، در دوران مادها از اهمیت بسیاری برخوردار بود و جایگاه خود را در دوران هخامنشی نیز حفظ کرد، تا زمان حمله اسکندر. با این حال، اطلاعات دقیقی درباره موقعیت این شهر که در متون تاریخی ذکر شده، در دست نیست.

کاوش‌های ما در دژ رشکان نشان می‌دهد که پیشینه شهر ری فعلی به دوره اشکانیان بازمی‌گردد. پس از آن، این شهر در دوران ساسانیان و سپس دوره اسلامی و حمله مغول نیز تداوم داشته است.

حالا این شهری که پیشینه‌اش به اشکانیان می‌رسد و بقایایی که از آن به ما رسیده مثل همه شهرهای تاریخی ایرانی، شامل سه بخش اصلی یعنی ارگ یا کهن‌دژ، شارستان و ربرد یا بیرون می‌شود. در ارگ حاکمان ری زندگی میکردند و خود تشکیلات حکومتی آنجا مستقر بوده است؛ شارستان محل زندگی شهروندان بوده که در حقیقت مرکز شهری حساب می‌شده و ربض یا بیرون محدوده سومی بوده که آن هم دیوار و حصار داشته ولی آنجا بیشتر کارهای کشاورزی و  باغداری انجام می‌شده و حتی گورستان شهر در داخل این محدوده حصار سوم قرار می‌گرفته و همه اینها را شهرری باستانی ما داشته است.

قدیر افروند درباره عناصر ویژه این شهر هم توضیحاتی می‌دهد:

این شهر، علاوه بر سه بخش اصلی (ارگ، شارستان و ربض)، دو عنصر مهم دیگر نیز داشته است: 

در کنار ارگ، یک محدوده بزرگ دیگر به نام «مدینه داخله» یا «شهر داخلی» وجود داشته که مرکز دیوانی و بخش اداری حکومت در آن مستقر بوده است. این بخش به لحاظ اداری اهمیت ویژه‌ای داشته و مسجد جامع ری نیز در همین محدوده قرار داشته است. این مسجد که به نام «جامع المهدی» شناخته می‌شود، توسط محمد المهدی، جانشین خلیفه عباسی، ساخته شد و به نام او نام‌گذاری گردید. پس از منصور دوانیقی، پسرش محمد المهدی به نمایندگی از خلیفه عباسی، به‌عنوان حاکم ری منصوب شد.

عنصر دیگر شهر باستانی ری، قلعه‌ای حفاظتی به نام «قلعه طبرک» بوده است. این قلعه که روی کوه دژ رشکان قرار داشته، بنایی بسیار باعظمت و باشکوه بوده و در متون تاریخی بارها به آن اشاره شده است. قلعه طبرک نقش مهمی در حفاظت و پایداری شهر ری ایفا می‌کرد و به‌عنوان یکی از عوامل اصلی امنیت این شهر تاریخی شناخته می‌شد. متأسفانه، امروزه از این قلعه تنها یک برج و بخشی از باروی آن باقی مانده است. بخش‌های دیگر این بنای تاریخی در گذشته توسط کارخانه سیمان شهر ری تخریب شده است. 

حالا دیگر می‌دانید که چرا لفظ محوطه تاریخی دژ رشکان در حقیقت یک عنوان ناکافی است و برای این شهر تاریخی کفایت نمی‌کند، و ترجیح من این است که از نام شهر باستانی ری استفاده کنیم.

هر ساخت‌وسازی در شهر ری کنونی زخمی بر پیکره شهر باستانی است

شهر تاریخی ری در دوران توسعه، به‌ویژه در دوره سلجوقیان، به وسعتی مشابه شهر فعلی ری می‌رسد. این موضوع پیچیدگی‌هایی را به همراه دارد. متأسفانه یا خوشبختانه، شهر امروزی ری دقیقاً روی شهر تاریخی و باستانی ری بنا شده است. از یک سو، این موقعیت نشان‌دهنده اهمیت تاریخی این منطقه است، اما از سوی دیگر، در حال حاضر، هرگونه ساخت‌وسازی که در محدوده شهر ری انجام می‌شود و هر مجوزی که برای احداث ساختمان‌های جدید، مانند مجتمع‌های آپارتمانی، صادر می‌گردد، عملاً به معنای تخریب بخشی از این پیکره تاریخی و باستانی است. هر بار که زمینی برای ساخت‌وساز کنده می‌شود، گویی قطعه‌ای از تاریخ این شهر از بین می‌رود. اینجاست که تکلیف وزارت میراث فرهنگی در مورد این پهنه باستانی شهر ری سنگین می‌شود و وزارتخانه باید در مورد این محدوده تصمیم بگیرد.

چرا شهرداری مانع از ادامه کاوش‌ها در دژ رشکان شده؟

وقتی وزارت میراث فرهنگی و پایگاه ملی ری می‌آیند یک پروژه تعریف می‌کنند و تأمین اعتبار می‌شود و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری مجوزی صادر می‌کند برای انجام کار پژوهشی، آیا واقعاً کسی دلش می‌آید جلوی چنین پروژه‌ باعظمتی را بگیرد؟ آن‌هم کاری که من دارم انجام می‌دهم؛ منِ باستان‌شناسی که همه می‌شناسند، سالیان سال است که کاوش انجام می‌دهم و درباره ری پژوهش می‌کنم. 

چطور ممکن است شهرداری منطقه ۲۰ بیاید جلوی کار ما را بگیرد؟ آن‌هم نهادی که مکرر در حال تعرض و تخریب است و پاسخگو نیست. دلیلش هم تلافی‌جویی شهرداری سر مسئله گورستان زیرین و مقابله من با تعرضات شهرداری منطقه ۲۰ است. شهرداری منطقه همچنان روی اشتباه خودش در گورستان زیرین پافشاری دارد و تمام کارهایی که آنجا انجام می‌شود خطاست. 

تمام آن کارها، تخریب، تعرض، تغییر و دگرگونی در محدوده تاریخی و باستانی ری است باید به سرعت متوقف شود. با وجود این، نه‌تنها آن کار را متوقف نکرده‌اند، بلکه علیرغم شکایت‌های مکرر من، فکر می‌کنند می‌توانند از اجرای قوانین سفت و سخت میراث فرهنگی در امان بمانند. 

قوانین آشکار و صریحی وجود دارد که هیچ‌کسی نمی‌تواند بدون مجوز و طرح مصوب وارد عرصه تاریخی شود. مگر چنین چیزی ممکن است؟ 

در گورستان تاریخی زیرین، پارک جنگلی به نام بام ری یا بام طبرک ساخته شده است. این اقدامات بر اساس برداشت‌های نادرست تاریخی و بدون طرح مصوب انجام شده‌اند؛ نه ضوابط مداخله در عرصه تاریخی رعایت شده و نه به ضرورت‌های میراث فرهنگی توجه شده است. دلشان خوش است که یک پارک می‌سازند، اما شهر ری نیازی به چنین پروژه‌ای ندارد؛ به‌خصوص وقتی هزینه سنگین تخریب و تعرض به یک محدوده تاریخی را تحمیل می‌کنند.

این گورستان در دهه ۷۰ توسط باستان‌شناسان برجسته ما بررسی شده بود. آن‌ها اعلام کردند که این منطقه شامل ۱۱۸ برج مقبره دوره اسلامی است. این فقط بخشی از کشفیات آن زمان بود؛ بسیاری از آثار هنوز مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند. من این محدوده را می‌شناسم و می‌دانم که کلی آثار دیگر نیز در آنجا وجود دارد. اما متأسفانه به دلیل ندانم‌کاری و ناآگاهی، به این آثار لطمه زده‌اند، آن‌ها را تخریب کرده یا مورد تعرض قرار داده‌اند. این وضعیت غیرقابل‌قبول است.

شهرداری منطقه ۲۰ بدون مجوز و رعایت قوانین میراث فرهنگی، دست به اقدامات گسترده در این محدوده زده است. این در حالی است که هیچ نهادی جز میراث فرهنگی حق مداخله در عرصه تاریخی ندارد. وظیفه شهرداری، راه‌سازی یا توسعه عمرانی در این محدوده نیست. این اقدامات خلاف آشکار است و شهرداری باید پاسخگوی این تخلفات باشد. من بارها به زبان قانون با آن‌ها صحبت کرده‌ام، اما متأسفانه گوش شنوایی وجود ندارد.

وزارت میراث فرهنگی و پژوهشگاه آن، مجوز رسمی برای کاوش باستان‌شناسی در این محدوده صادر کرده‌اند. وظیفه ما مکاتبه با شهرداری و فرمانداری شهرستان است تا این اقدامات غیرقانونی متوقف شوند. فرمانداری نیز این موضوع را ابلاغ کرده است، اما شهرداری همچنان بر اشتباهات خود پافشاری می‌کند.