نشانه های جامعه مبتلا به فتنه از دید امام علی علیه السلام

معنای فتنه

فتنه در معنای آزمودن ، در آتش انداختن سیم و زر جهت امتحان ، باز داشتن کسی از رأی و نظر و گمراه کردن ، چیزی که به وسیله آن حال آدمی از خیر و شر آشکار گردد . قدر جامع معانی لغوی از فتنه همان امتحان ، اختبار و ابتلاء است که به شیوه‌های مختلف بروز می‌کند . چنانکه امیرالمؤمنین علی (ع) فرمودند : شما آدمیان در دنیا امتحان می‌شوید. می‌توان گفت تمام عرصه دنیا مجال وسیعی برای آزمایش انسان است و آیه 2 سوره عنکبوت بیانگر این معنا از فتنه است : آیا مردم گمان کرده‌اند آنگاه که بگویند ایمان آوردیم ایشان را ترک می‌کنند و امتحان نمی‌شوند؟ مرحوم علامّه حلی در کتاب نهج الحق و شیخ مظفر در کتاب دلائل الصدق در توضیح خبری که در تفسیر این آیه آمده گفته‌اند :مقصود از آیه این است که علی (ع) امتحانی برای مؤمنین است تا مؤمنین پایدار و ثابت قدم از مؤمنین دروغین جدا شوند پس هر کس که بر ایمان به امامت او پایدار بماند حقیقتاً مؤمن است و هر که از ایمان به او کناره گیرد ، ایمان را به عاریه گرفته است ( مؤمن نام مستعار اوست ) و در ایمانش دروغ‌گوست.

فتنه را به لحاظ مفهوم می‌توان به موارد زیر تقسیم کرد :

فتنه به معنای عام: معنای عام فتنه امتحان است ،فتنه به این معنا فی‌نفسه ناپسند نیست و این آزمایش و امتحان برای هر فردی از انبیاء و اولیاء و انسان‌های عادی مقرر شده است .

فتنه به معنای خاص: فتنه در نهج‌البلاغه معنا و مفهوم دیگری دارد که منحصر به نهج‌البلاغه و زاییده کلام  امیر المؤمنین و الهام گرفته از قرآن است و آن همان پدید آمدن حالتی است که به واسطه آن حق و باطل با یکدیگر مشتبه و تشخیص آن دو از یکدیگر دشوارتر می‌گردد.

تعریف فتنه از دیدگاه نهج‌البلاغه

فتنه عبارت است از ظهور حالت بی ثباتی اندیشه و دل آشفتگی و هرج و مرج در جامعه اسلامی ، فساد روابط اجتماعی ، امتزاج و آمیختگی حق با باطل و حلال با حرام ، گسترش ظلمت جهالت و اطفاء نور بصیرت و فسخ و دگرگونی حقیقت و در نتیجه قرار گرفتن حق در هاله‌ای از ابهام و گمراهی مسلمین و گرفتن باطل به جای حق به سبب مشتبه شدن امور. آنچه مسلم است اینکه فتنه در دین واقع می‌شود و هر جا سخن از فتنه است به این معناست که عده ایی که خود اهل دیانت و اعتقاد به خدا هستند به سبب علل و عواملی از حول دیانت خارج می‌شوند و دین را یافته‌ها و فهمیده‌های خود می‌دانند و به نام دین قیام می‌کنند و به این ترتیب مردم را به شک و شبهه قرار می‌دهند و با ظاهر مسلمانی خود عده‌ای از مسلمانان را فریب می‌دهند . در تاریخ اسلام می‌توان از شخصیت‌هایی چون طلحه و زبیر، عایشه و خوارج را نام برد که چنین حالتی بودند . البته عده ایی نیز هستند که اهل دیانت نیستند اما با تظاهر به دین داری در دین مردم رخنه می‌کنند و آن‌ها را از حول محور دین پراکنده می‌کنند .

اجزاء و عناصر فتنه

اولین ویژگی فتنه این است که فتنه حرکتی است که چون به جامعه اسلامی روی کند امور را مشتبه می‌سازد و حق را به باطل مشتبه می‌سازد و لذا تشخیص حق و باطل بر بسیاری از مردم دشوار است مولا امیرالمؤمنین می‌فرمایند : فتنه‌ها روی می‌آورند در حالی که ناشناخته‌اند و چون می‌روند شناخته می‌شوند . خسارت فتنه انهدام و ویرانی دین و عقیده گروهی از  اهل ایمان و انحراف ایشان از حق و حقیقت است . از جمله این فتنه‌ها فتنه جمل و خوارج بود که در آغاز بسیاری از مردم مردد بودند و امر بر ایشان مشتبه شده بود . حضرت در خطبه 50 در چگونگی التباس حق با باطل می‌فرمایند : پس اگر باطل از امتزاج حق در امان باشد حقیقت جو آن را در می‌شناسد و اگر حق از التباس با باطل رها شوند دشمنان فرصت طعنه زدن را نمی‌یابند لیکن اندکی از آن و اندکی از این را می‌گیرند تا به هم آمیخته شوند و در نتیجه شیطان با حیله بر دوستان خود چیره می‌شود.

ویژگی دیگر فتنه ناپایداری اندیشه ، ایجاد حالت پریشانی قلوب و سست کردن اصول و پایه‌های اعتقادی یک مسلمان است. (لا تقوم له القلوب و لا تثبت علیه العقول ) فرد هنگام شب مؤمن است هنگام صبح حضرت در خطبه 151می فرمایند : پس فتنه‌ها سر برآورد ، سخت لرزاننده ، در هم کوبنده ، خزان رونده . در آن فتنه‌ها دل‌ها پس از پایداری دودلی پذیرند و مردانی که سلامت مانده بودند گمراهی پیش گیرند و به هنگام هجوم آن هوی و هوس‌ها گونه گون بود و بسیار .

توضیح و شرح حضرت امیر علیه‌السلام در معرفی و توصیف فتنه و مصادیق آن و نتایجش بسیار گویا است و البته بحثی دامنه دار در کتاب شریف نهج‌البلاغه است که ما در این مجال مختصری از آن را بیان داشتیم باشد که در این زمانه فتنه‌های هجوم آورنده و تاریک به بیراهه نرویم و با مبنا قرار دادن کلام حق و فرمایشات عمیق و وزین و سراسر نور و بصیرت بخشنده ائمه هدی علیهم السلام در ظلمات فتنه‌ها و دره‌های تاریکش طعمه گرگ سقوط نشویم .